Zygmunt III Waza (ur. 20 VI 1566 w Gripsholmie k. Sztokholmu, zm. 30 IV 1632 w Warszawie) – król Polski od 1587, król Szwecji 1592-1599, syn Jana Wazy, księcia finlandzkiego, od 1569 króla szwedzkiego Jana III, i Katarzyny Jagiellonki, córki Zygmunta I Starego.

Obrany został na tron polski (19 VIII 1587) głównie dzięki staraniom kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego oraz swej ciotki Anny Jagiellonki, jako król antyhabsburski, w podwójnej elekcji z arcyksięciem Maksymilianem (21 VIII 1587). Zamoyski pokonał interweniującego zbrojnie pretendenta habsburskiego w bitwie pod Byczyną (1588). Maksymilian musiał wyrzec się roszczeń do tronu Rzeczypospolitej (traktat bytomsko-będziński 1589). Kanclerz Zamoyski odgrywał następnie, aż do swej śmierci w 1605 r., pierwszoplanową rolę w Polsce u boku Zygmunta III, chociaż nie zgadzał się z polityką króla. Bardzo prędko polski Waza, zagorzały katolik wychowany w luterańskiej Szwecji, związał się z domem austriackim. Już na sejmie pacyfikacyjnym 1589 r. dawni stronnicy Maksymiliana zostali zrehabilitowani.

Nowy król nie zamierzał respektować utrwalonych już w Rzeczypospolitej zasad życia politycznego. Chciał wzorować swe rządy na kontrreformacyjnym modelu monarchii habsburskiej, na silnej władzy królewskiej opartej na współdziałaniu z Kościołem rzymskim, papiestwem, Habsburgami i magnaterią. Takie założenia władcy musiały prowadzić nieuchronnie do konfliktu z „narodem szlacheckim”, obawiającym się wzmocnienia władzy królewskiej. Na płaszczyźnie wyznaniowej oznaczały one złamanie ustalonych zasad tolerancji religijnej w Rzeczypospolitej. Już na początku swych rządów w Polsce, dla utrzymania dziedzicznego tronu szwedzkiego po śmierci ojca, planował opuszczenie swego nowego królestwa i nie wahał się w tajnych negocjacjach proponować Habsburgom odsprzedaży korony Rzeczypospolitej. Ujawnienie tych planów (1592) podkopało zaufanie Polaków do króla i doprowadziło do tzw. sejmu inkwizycyjnego w 1592 r., który niewiele brakowało, a przekształciłby się w rokosz. W tymże roku, po śmierci ojca, króla Jana III, pod warunkiem zatwierdzenia praw luteranizmu objął tron Szwecji, ustanawiając swego stryja, Karola Sudermańskiego, regentem, oraz poślubił Annę Habsburżankę, córkę arcyksięcia Karola. Dodajmy od razu, że wierny związkom z Wiedniem po jej śmierci (1598), mimo protestów opozycji, pojął za żonę (1605) jej siostrę Konstancję.

Gorliwy katolik, poddany wpływom jezuitów, tolerował w Polsce wymierzone przeciwko różnowiercom tumulty religijne, popierał cenzurę kościelną, ograniczał niekatolikom dostęp do godności i urzędów. Popierał ideę podporządkowania Rzymowi kościoła prawosławnego na ziemiach Rzeczypospolitej, co zostało urzeczywistnione w tzw. unii brzeskiej z 1596 r. Napotkała ona silny opór wyznawców prawosławia (zwłaszcza Ukraińców, Kozaków) oraz hierarchów tego Kościoła i spowodowała zaostrzenie konfliktów społecznych i politycznych w państwie. Cały czas bliższa niż tron polski była mu ojczysta Szwecja. Nieobecny w niej, niepopularny, nie mógł jednak utrzymać tam władzy. Nieudana wyprawa do królestwa na Północy (1598) i jego powrót do Polski spowodowały w 1599 r. detronizacje Zygmunta z tronu szwedzkiego na rzecz księcia Karola Sudermańskiego (obranego formalnie na króla jako Karol IX w 1604). Zygmunt III nie uznał tej decyzji sejmu szwedzkiego (riksdagu) i do końca życia uważał się za pełnoprawnego władcę Szwecji. W Rzeczypospolitej narastała natomiast opozycja szlachecka wobec polityki króla, by przerodzić się w latach 1606-1607 w antymonarszy rokosz sandomierski (tzw. rokosz Zebrzydowskiego). Przyniósł on pyrrusowe zwycięstwo królowi (bitwa pod Guzowem 1607); Zygmunt III musiał zaniechać zamierzonych przez siebie reform wzmacniających władzę królewską. Rozszerzył się jednak obóz regalistów, a król nie zamierzał rezygnować ze swych politycznych planów.

Szlachta miała ciągłe powody do nieufności wobec monarchy. Pretensje polskiego Wazy do korony szwedzkiej wpływały na sytuacje zewnętrzna Rzeczypospolitej. Decyzja włączenia przez
króla, jako władcy Szwecji, północnej Estonii do Polski (1600) dała początek sześćdziesięcioletniemu okresowi wojen i konfliktów polsko-szwedzkich. Za Zygmunta III toczyły się one w trzech fazach: 1600-1611 (zwycięska dla Polaków bitwa pod Kircholmem 1605), 1617-1622, 1625-1629 (zwycięstwa polskie w bitwie morskiej pod Oliwą 1627 i w polu pod Trzcianą 1629), a zakończyły się niekorzystnym dla Polski rozejmem w Starym Targu (Altmarku) w 1629 r. (większość portów pruskich i duża część Inflant pozostały w rękach Szwedów, którzy pobierali też cło u ujścia Wisły).

Obawy o porozumienie szwedzko-rosyjskie były głównym motywem polityki wschodniej Zygmunta III. Skłoniły go wpierw do poparcia wojny domowej w Rosji (pomoc polskich magnatów w wyprawach Dymitrów Samozwańców po koronę carską, 1604-1609), a następnie, w 1609 r., do rozpoczęcia zbrojnej interwencji w Moskwie. W 1610 r. syn polskiego monarchy, królewicz Władysław, został ogłoszony carem, hetman Stefan Żółkiewski pokonał armię rosyjską pod Kłuszynem i Polacy zajęli Moskwę. W 1612 r. polska załoga oblężonego Kremla musiała jednak skapitulować. Nie powiódł się tak plan osadzenia królewicza Władysława na tronie moskiewskim (chciał też na nim zasiąść sam Zygmunt III), jak i jego wyprawa przeciwko Rosji (1617). Rozejm z Rosją w Dywilinie (Deulinie) w 1619 r. kładł kres polskim zakusom na tron carski, pozostawił jednak przy Rzeczypospolitej Smoleńsk (zdobyty jeszcze w 1611) i przesunął granice państwa polsko-litewskiego najdalej na wschód w jego dziejach; nie oznaczało to bynajmniej sukcesu polityki wschodniej Zygmunta III.

Skutkiem konfliktów Rzeczypospolitej z Rosją i Szwecją, a więc również ambicji dynastycznych króla, była zgoda na nadanie kurateli i lenna w Prusach Książęcych Hohenzollernom (1611), co spowodowało połączenie (1618) pod jedną władzą Brandenburgii i lenna pruskiego. Szanse przyłączenia Prus do Polski zostały bezpowrotnie zaprzepaszczone. W 1613 r. Zygmunt III zawarł formalne przymierze z Habsburgami, które stało się podstawą udzielenia przez polskiego Wazę (wbrew opinii sejmu) pomocy militarnej cesarzowi Ferdynandowi w czasie powstania czeskiego (1619-1620), w pierwszej fazie wojny trzydziestoletniej (oddziały lisowczyków). Ten fakt i wyprawa hetmana Żółkiewskiego na Mołdawię (1620) przyczyniły się bezpośrednio do zerwania stosunków z Turcją i rozpoczęcia przez nią wojny, w wyniku której wojsko polskie doznało klęski pod Cecorą. Dopiero zwycięstwo pod Chocimiem (1621) umożliwiło zawarcie pokoju polsko-tureckiego (granica na Dniestrze, rezygnacja z praw Polski do Mołdawii).

Ostatnie lata panowania Zygmunta III przyniosły pewne uspokojenie sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej Rzeczypospolitej. Król nie porzucił myśli o wzmocnieniu władzy, proponował reformę elekcji z myślą o odpowiednim sukcesorze, ale panowie polscy konsekwentnie nie chcieli na to przystać. Zygmunt III wycofał się z tych zamiarów i doszło do złagodzenia tarć wewnętrznych, niemal do pojednania króla z opozycją. Ale na uzgodnienie planu niezbędnych reform było już za późno. Niecały rok po śmierci królowej Konstancji (10 VII 1631), pozostający w żałobie i coraz bardziej zapadający na zdrowiu monarcha zmarł w Warszawie, a pochowany został na Wawelu. Był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną (od 31 V 1592) była Anna, córka Karola, arcyksięcia austriackiego (zm. 10 II 1598), a drugą (od 11 XII 1605) Konstancja, siostra pierwszej żony (zm. 10 VII 1631). Z Anną miał synów: Władysława (1595-1648), od 1632 r. króla Polski (jako Władysław IV), Krzysztofa (ur. i zm. 1598), oraz córki: Annę Marię (1593-1600), Katarzynę (ur. i zm. 1594) i Katarzynę (1596-1597). Z drugiego małżeństwa na świat przyszło jeszcze kilkoro dzieci: nieznany z imienia syn (ur. i zm. 1607), Jan Kazimierz (1609-1672), król Polski 1648-1668, Jan Albert (1612-1634), biskup warmiński i krakowski, kardynał, Karol Ferdynand (1613-1655), biskup wrocławski i płocki, książę opolski i raciborski, Aleksander Karol (1614-1634), Anna Konstancja (ur. i zm. 1616), Anna Konstancja (1619-1651), żona palatyna reńskiego.

Panowanie Zygmunta III przypadło na czasy trudne i burzliwe, na okres przemian i konfliktów społecznych, gospodarczych, wojen, przeobrażeń ustrojowych. W tym, że nie umiał on im sprostać, upatrywano części przynajmniej niepowodzeń monarchy (W. Konopczyński, H. Wisner). Na polu kulturalnym okres rządów Zygmunta III cechował się rozkwitem sztuki, szczególnie muzyki. Król wzbogacił kolekcję arrasów, był mecenasem malarzy i architektów. Kontynuował przebudowę Wawelu, ale także – po przeniesieniu stolicy państwa do Warszawy (1596) – dokonał tam przebudowy Zamku Królewskiego i wzniósł nową rezydencję w Ujazdowie. Sam pasjonował się złotnictwem, alchemią, malarstwem i… grą w piłkę. Długie, niemal czterdziestopięcioletnie panowanie Zygmunta III Wazy nie przyniosło królowi popularności. Nie cieszył się uznaniem współczesnych, jego osoba nie wzbudzała większego zainteresowania potomnych. W swoich czasach miał niewielką grupę stronników, przede wszystkim senatorów z kilku ważnych rodów (Koniecpolskich, Ossolińskich, Sapiehów, Lubomirskich), ale jego dwór był dla Polaków obcy, cudzoziemski, zniemczony. Sam monarcha, chłodny, małomówny, wyniosły, doczekał się – niespotykanego w dziejach Polski – zamachu na swe życie (Michał Piekarski w 1620). Większość historyków polskich bardzo krytycznie oceniała jego panowanie, politykę i osobę. Pozytywów w jego działaniach zaczął się dopatrywać W. Konopczyński, a po nim S. Herbst i W. Czapliński. Bardzo wyważoną ocenę zaproponowali ostatnio J. Maciszewski i H. Wisner. Nie zmienia to faktu, że autorzy piszący o Zygmuncie III starają się raczej tłumaczyć jego wady i usprawiedliwiać błędy, niżeli mogą podnosić i eksponować zalety. Niezwykle trafna wydaje się ocena J. Maciszewskiego, że po Zygmuncie III pozostała tylko kolumna na placu Zamkowym w Warszawie, bardziej symbol miasta niż świadectwo pamięci o osobie, której wizerunek utrwalił ongiś w spiżu artysta.

Literatura:

1. L. Podhorodecki, Wazowie w Polsce, Warszawa 1985 (część pierwsza: Zygmunt III);
2. H. Wisner, Zygmunt III Waza, Wrocław 1991.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Autor hasła:

Maciej Serwański – profesor doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu prac poświęconych historii Polski XVI i XVII wieku. Współautor „Słownika władców polskich” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”.

Nasze publikacje o Zygmuncie III Wazie: