Stanisław August Poniatowski (ur. 17 I 1732 w Wołczynie woj. brzesko-litewskie, obecnie Białoruś, zm. 12 II 1798 w Petersburgu) – król Polski w latach 1764–1795, syn Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego, i Konstancji, córki Kazimierza Czartoryskiego, kasztelana wileńskiego.

Uzyskał staranne wykształcenie w konwikcie teatynów w Warszawie, gdzie uczył się m.in. języków obcych – francuskiego, niemieckiego, włoskiego i angielskiego. Rodzice wysyłali go często w długie podróże za granicę. W 1748 roku zwiedził Niemcy i Holandię, w 1750 roku przebywał w Berlinie, w 1751 roku w Saksonii, w 1752 roku w Wiedniu, a w latach 1753–1754 we Francji i Anglii. Dzięki wyjazdom na Zachód znalazł się pod silnym wpływem kultury oświeceniowej, poznał osobiście wielu wybitnych intelektualistów, np. Monteskiusza, oraz zaznajomił się z funkcjonowaniem angielskiego parlamentu.

Od lat młodzieńczych uczestniczył w działalności politycznej na rzecz domu Czartoryskich. Był posłem na sejmy: w 1750 roku z ziemi zakroczymskiej, w 1752 roku z ziemi łomżyńskiej, w 1756 i 1758 roku z Inflant, w 1760 roku z ziemi przemyskiej, w 1761 i 1762 roku z Podlasia. Doświadczenia wyniesione z pobytu w zachodniej Europie zaostrzyły jego ocenę sytuacji w Rzeczypospolitej.

26 maja 1755 roku otrzymał urząd stolnika litewskiego i krótko potem wyjechał do Rosji. W latach 1755–1756 i 1757–1758 przebywał w Petersburgu, pełniąc funkcję sekretarza ambasady angielskiej, później posła elektora saskiego. Podczas pobytu nad Newą został kochankiem wielkiej księżny Katarzyny, żony następcy tronu Piotra (późniejszej cesarzowej Katarzyny II). Ich związek trwał dwa i pół roku (9 XII 1757 Katarzyna urodziła córkę Annę, zmarłą po dwóch latach, której ojcem według części historyków był przyszły król Polski). Kochankowie rozstali się w sierpniu 1758 roku, przez cały 1759 rok utrzymywali jeszcze ożywioną korespondencję, korzystając z pośrednictwa zaufanych dyplomatów. Później kontakty osłabły.

Po objęciu rządów w Rosji w 1762 roku Katarzyna II poinformowała Poniatowskiego o projekcie wysunięcia na najbliższej elekcji jego kandydatury do tronu polskiego. Wkrótce po śmierci króla Augusta III w 1763 roku przystąpiła do realizacji tego planu, uzyskując poparcie króla Prus, Fryderyka II. Nieukrywana protekcja Rosji udzielana byłemu kochankowi cesarzowej spowodowała, że w Polsce zaczęły rozchodzić się pogłoski o zamierzonym małżeństwie Poniatowskiego z Katarzyną II. Cesarzowa nie kierowała się jednak osobistą sympatią, lecz zimnym wyrachowaniem. Zdawała sobie sprawę, że utrzymanie na tronie polskim popieranych przez Austrię Wettynów ogranicza wpływy rosyjskie w Rzeczypospolitej.

Poniatowski był kandydatem idealnym, nie miał, jak Wettynowie, oparcia w dziedzicznym państwie i w związkach polityczno-dynastycznych w Europie. Nie posiadał również oparcia w kraju jako niezbyt zamożny magnat, reprezentant, a nie lider stronnictwa politycznego Czartoryskich. Wszystko wskazywało na to, że będzie grał rolę pionka zależnego od Petersburga i Familii. Elekcja Poniatowskiego na króla Polski odbyła się 7 września 1764 roku pod osłoną wojsk nadwornych Familii oraz oddziałów rosyjskich rozłożonych na przedmieściach Warszawy – na Ujazdowie i Solcu. Koronacja nastąpiła 25 listopada 1764 roku w kolegiacie św. Jana w Warszawie.

Nowy król starał się uwolnić od kurateli sił politycznych, które wyniosły go na tron. Zabiegał bezskutecznie o porozumienie z Potockimi i innymi magnatami sobie przeciwnymi oraz przystąpił do tworzenia własnego stronnictwa wśród średniozamożnej szlachty. Podjął także próby przeprowadzenia szeroko zakrojonych reform, powstrzymania anarchii i przybliżenia stosunków panujących w Polsce do modelu obowiązującego w innych państwach europejskich.

W 1765 roku założył w Warszawie Szkołę Rycerską, która pod kierownictwem Adama Czartoryskiego wychowywała przyszła kadrę oficerów na potrzeby wojska. Powołał do życia namiastkę stałego rządu, tzw. konferencję króla z ministrami. W celu uporządkowania skarbowości i gospodarki miast królewskich ustanowił w 1765 roku komisje dobrego porządku. Rozbudował również służbę dyplomatyczną, zakładając polskie przedstawicielstwa w większości państw europejskich.

Projekt króla i Familii dotyczący ograniczenia liberum veto, przedstawiony na sejmie 1766 roku, wywołał reakcję Rosji i Prus, zaniepokojonych reformami dokonującymi się w Polsce. Za pretekst do zaatakowania króla posłużyła kwestia przywrócenia praw politycznych w Rzeczypospolitej różnowiercom – prawosławnym i protestantom. Odrzucenie przez króla żądań obcych mocarstw w tej sprawie doprowadziło do ogłoszenia 20 marca 1767 roku pod ochroną wojsk rosyjskich dwóch konfederacji różnowierczych: protestanckiej w Toruniu i prawosławnej w Słucku. Były one jednak za słabe, by zachwiać tronem.

W tej sytuacji Rosja poparła opozycję magnacką, dążącą do detronizacji króla. 23 czerwca 1767 roku pod osłoną 15 tysięcy żołnierzy rosyjskich zawiązano w Radomiu konfederację obrońców „złotej wolności” szlacheckiej pod przewodnictwem Karola Radziwiłła, która potępiła dotychczasowe reformy i odwołała się do opieki Katarzyny II. Stanisław August utrzymał się jednak na tronie w zamian za ukorzenie się przed cesarzową Rosji i rezygnację z dalszych reform, m.in. ukrócenia prawa weta.

Okupacja ziem polskich przez coraz liczniejsze wojska rosyjskie, zastraszanie posłów na sejmie jesiennym 1767 roku w celu przeprowadzenia sprawy różnowierców po myśli Katarzyny II, aresztowania i wywózki w głąb Rosji protestujących senatorów z biskupem krakowskim Kajetanem Sołtykiem na czele przyczyniły się do zawiązania 29 lutego 1768 roku w Barze na Podolu nowej konfederacji, pod hasłem obrony przywilejów katolicyzmu oraz niezależności państwa. Konfederaci barscy, dowodzeni m.in. przez Kazimierza Pułaskiego, walczyli z wojskami królewskimi i rosyjskimi aż do 1772 roku. Widzieli w królu marionetkę rosyjską, 22 października 1770 roku ogłosili jego detronizację, a 3 listopada 1771 roku zorganizowali nieudany zamach na króla.

W 1772 i 1773 roku Stanisław August przeciwstawiał się bez powodzenia planom rozbioru Polski i słał memoriały do dworów europejskich z prośbą o pomoc. Wobec obojętności Zachodu i zalania bezbronnego kraju przez rozbiorowe armie trzech mocarstw skapitulował, podporządkował się dyrektywom Katarzyny II i uznał kuratelę jej posła w Warszawie, Ottona Magnusa Stackelberga. Zdawał sobie sprawę, że państwa ościenne zaledwie tolerują istnienie Rzeczypospolitej i że przed zgubą chroni Polskę jedynie wątpliwa gwarancja rosyjska. Dlatego też dążył odtąd do zawarcia ścisłego sojuszu z Rosją i uzyskania jej zgody na przeprowadzenie w Polsce reform wewnętrznych. Planował także zapewnienie następstwa na tronie polskim swemu bratankowi Stanisławowi Poniatowskiemu (1754–1833).

Część z tych zamierzeń udało się królowi zrealizować już podczas sejmu rozbiorowego (1773–1775). 14 października 1773 roku powołano ogólnopaństwowy urząd oświecenia publicznego – Komisję Edukacji Narodowej, podporządkowując jej całe szkolnictwo w kraju i przeznaczając na rzecz edukacji majątki po skasowanym zakonie jezuitów. Ustanowiono również kolegialne ciało rządowe – Radę Nieustającą i uchwalono reformy skarbowo-wojskowe. Jeszcze większy sukces odniósł król na sejmie 1776 roku: wymanewrował opozycję magnacką, doprowadził do wzmocnienia Rady Nieustającej i zredukował zakres władzy hetmanów. Dalszym reformom przeciwstawiła się jednak Rosja, która szachowała króla przy pomocy wpływowych magnatów polskich, intrygujących na dworze petersburskim przeciwko swemu władcy.

Większość z nich, mimo posługiwania się hasłami patriotycznymi, przewyższała króla w deklaracjach składanych Katarzynie II (np. hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki). Wspólne działanie opozycji magnackiej i Rosji doprowadziło m.in. do odrzucenia przez sejm w 1780 roku „Zbioru praw sądowych”, opracowanego przez Andrzeja Zamoyskiego z inicjatywy króla.

O wiele pomyślniejsze były dokonania króla w dziedzinie szeroko pojętej kultury. Przyczynił się do otwarcia w Warszawie w 1765 roku Teatru Narodowego – pierwszego stałego, publicznego i zawodowego teatru grającego po polsku. Był protektorem zreformowanego szkolnictwa pijarskiego i Komisji Edukacji Narodowej oraz hojnym mecenasem literatury. Z jego inicjatywy zaczęło ukazywać się w Warszawie w 1765 roku czasopismo społeczno-polityczne polskiego oświecenia „Monitor”.

W latach 1770–1788 organizował obiady czwartkowe – zebrania literacko-naukowe skupiające m.in. wielu wybitnych pisarzy (bywali na nich: Adam Naruszewicz, Franciszek Bohomolec, Stanisław Trembecki, Ignacy Krasicki, Franciszek Zabłocki). Popierając przedstawicieli elity umysłowej polskiego oświecenia, doceniał ich znaczenie dla kształtowania nowego oblicza narodu, zmiany sposobu myślenia Polaków, pozyskiwania społeczeństwa dla programu reform społeczno-politycznych.

Król wywarł również istotny wpływ na charakter sztuki rozwijającej się w jego kręgu (tzw. styl Stanisława Augusta). Jego smak artystyczny znalazł wyraz w pracach urbanistycznych, architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich realizowanych w Warszawie, z których do najważniejszych należały przebudowa Zamku Królewskiego i budowa zespołu pałacowego Łazienek. Dzieła te powstały dzięki wybitnym twórcom sztuki ściągniętym przez króla do Warszawy. Byli wśród nich m.in. architekci Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer, malarz Marcello Bacciarelli i rzeźbiarz Andrzej Le Brun.

Król zajmował się też kształceniem artystów, wysyłając najzdolniejszych z nich za granicę na fundowane przez siebie stypendia. Utworzył kolekcje kamei, numizmatyki, gabinet rycin i galerię obrazów. Był związany z wolnomularstwem i w 1777 roku przystąpił do „Ścisłej Obserwy”, organizacji masońskiej działającej w Warszawie.

Przyczynił się do postępu gospodarczego. Popierał zakładanie manufaktur, które organizował m.in. zarządca dóbr królewskich na Litwie Antoni Tyzenhauz. Uruchomił w Warszawie ludwisarnię i mennicę, w Grodnie – manufakturę włókienniczą, w Belwederze – wytwórnię fajansów, w Kozienicach i Mohylowie – manufaktury broni, w Rudzie – hutę żelaza, w Szawłach – fabrykę lnu. W 1766 roku powołał Kompanię Manufaktur Wełnianych, w 1773 roku Kompanię Solną, a w 1782 roku Komisję Górniczą, która wznowiła eksploatacje zaniedbanych kopalń i prowadziła poszukiwania geologiczne. Interesował się szczególnie odbudową kopalń olkuskich i uruchomieniem kopalni miedzi w Miedzianej Górze k. Kielc.

Ożywienie działalności politycznej Stanisława Augusta – po długiej przerwie – nastąpiło w 1787 roku. W związku z napięciami w stosunkach miedzy Rosją a Turcją pojawiła się bowiem szansa na zawarcie sojuszu z Katarzyną II i uzyskanie jej zgody na przeprowadzenie reform w Polsce. Ofertę w tej sprawie złożył król na spotkaniu z Katarzyną II w Kaniowie 6 maja 1787 roku. Niejasne stanowisko cesarzowej zniweczyło jego program polityczny, tym bardziej że na Sejmie Wielkim (1788–1792) osiągnęła przewagę niechętna Rosji opozycja, która wysunęła w 1788 roku plan sojuszu z Prusami.

Król, wbrew naciskom Rosji, zbliżał się stopniowo do przywódców sejmu i podjął z nimi współpracę w kwestiach reform. Projekt zmian ustrojowych przedstawiony przez króla zmierzał do monarchii konstytucyjnej wzorowanej na Anglii. Po modyfikacji dokonanej przez Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja stał się on podstawą konstytucji z 3 maja 1791 roku. Ostatni rok Sejmu Wielkiego był okresem ogromnej popularności Stanisława Augusta. Powszechnie skandowano hasło „Król z narodem, naród z królem”.

Twarda rzeczywistość położyła kres pomyślnie rozwijającym się rządom. Przeciwni reformom magnaci: Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki w porozumieniu z Katarzyną II zawiązali 27 kwietnia 1792 roku w Petersburgu spisek, a 14 maja 1792 roku ogłosili w Targowicy konfederację i wezwali na pomoc wojska rosyjskie. Wycofanie się Prus z popierania sprawy polskiej i postępy wojsk rosyjskich, które w połowie lipca 1792 roku dotarły nad Bug, spowodowały kapitulację króla, który 24 lipca przystąpił do konfederacji targowickiej i zdał się na łaskę Katarzyny II.

Udział w sejmie grodzieńskim w 1793 roku, który zatwierdził II rozbiór Polski i obalił dzieło Sejmu Wielkiego, pogrążył go ostatecznie w opinii patriotycznej części społeczeństwa polskiego. Podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku Stanisław August został odsunięty od władzy. Oskarżany o zdradę, żył w obawie o swoje życie. Po upadku powstania na rozkaz Katarzyny II wyjechał z Warszawy do Grodna i tam przebywał do śmierci cesarzowej Rosji.

Wobec likwidacji państwa polskiego w wyniku III rozbioru podpisał 25 listopada 1795 roku abdykację i udał się do Petersburga, gdzie zmarł na wylew krwi do mózgu. Ostatni król Polski pochowany został w kościele św. Katarzyny w Petersburgu. W 1938 roku jego szczątki przeniesiono do kościoła parafialnego w Wołczynie, a ponad pół wieku później do katedry św. Jana w Warszawie. Nie założył rodziny. Miał natomiast liczne romanse i sporą gromadkę nieślubnych dzieci. Najważniejsza kobietą w jego życiu była Elżbieta z Szydłowskich Grabowska, która urodziła królowi trzech synów i dwie córki.

Ocena Stanisława Augusta wywołuje ostre spory aż po dzień dzisiejszy. Wystarczy wspomnieć, że kilka lat temu część opinii publicznej była przeciwna pochowaniu króla na Wawelu obok innych monarchów i bohaterów narodowych. Kontrowersje wokół jego postaci dotyczą przede wszystkim reputacji jako polityka obciążonego przystąpieniem do Targowicy i podpisaniem aktów rozbioru własnej ojczyzny. Część historyków (m.in. J. Lelewel, J. Szujski, T. Korzon) wystawiła Stanisławowi Augustowi negatywną ocenę i oskarżyła go o zgubę narodu.

Inni uczeni (m.in. W. Kalinka, E. Rostworowski, A. Zahorski, A. Zamoyski) wypowiadali się o królu pozytywnie. Wskazywali, że panował w warunkach uniemożliwiających mu wpływanie na losy kraju, że jego ewentualny opór wobec Rosji nie miał jakiegokolwiek znaczenia, gdyż położenie Polski było beznadziejne. Uważali również, że nie można winić króla za upadek Rzeczypospolitej, skoro przyczyny rozstroju i likwidacji państwa polskiego możemy odnaleźć już co najmniej w XVII wieku. Winne było przede wszystkim całe społeczeństwo szlacheckie, które przez kilka pokoleń wysługiwało się obcym dworom, zrywało sejmy, zawiązywało konfederacje i rokosze, torpedowało wszelkie próby reform, uzależniając swój kraj od państw ościennych, a w końcu przywodząc go do zguby. Gdy część polskiego narodu politycznego obudziła się z apatii i usiłowała naprawić błędy przodków, było już za późno.

Literatura:

• A. Zahorski, Stanisław August, polityk, Warszawa 1959.
• E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej, Warszawa 1966.
• A. Zahorski, Spór o Stanisława Augusta, Warszawa 1988.
• A. Zamoyski, Ostatni król Polski, Warszawa 1994.

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europ średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Stanisławie Auguście Poniatowskim: