fot.domena publiczna August II Mocny, Louis de Silvestre.

August II Sas (Mocny) (ur. 12 maja 1670, zm. 1/2 lutego 1733) – elektor saski (jako Fryderyk August I) od 1694 roku, król Polski w latach 1697–1706 i od 1709 roku, drugi syn elektora saskiego Jana Jerzego III z dynastii Wettynów i Anny Zofii, córki Fryderyka III, króla Danii.

W młodości podróżował po Niemczech, Francji, Hiszpanii, Portugalii i Włoszech. W latach 1689–1693 brał udział w walkach przeciwko Francji w Niderlandach i nad Renem. Po śmierci starszego brata Jana Jerzego IV w 1694 roku objął tron elektorski w Saksonii.

Wiosną 1695 roku został naczelnym dowódcą armii cesarza Leopolda I i przez następne dwa lata walczył z Turkami na Węgrzech. Nie miał uzdolnień operacyjnych, natomiast odznaczał się dużą odwagą i brawurą. Kilka miesięcy po śmierci Jana III Sobieskiego podjął zabiegi o koronę polską. W celu pozyskania Polaków porzucił luteranizm i 2 czerwca 1697 roku w kaplicy zamku Baden pod Wiedniem przyjął katolickie wyznanie wiary. Była to bardzo ryzykowna decyzja, która spotkała się z potępieniem jego najbliższej rodziny i całej ludności Saksonii.

Szanse Wettyna na elekcję były mimo wszystko znikome. W wyniku agitacji dworu wersalskiego największą popularnością wśród szlachty cieszył się kandydat francuski, książę Franciszek Ludwik Conti z dynastii Burbonów. Przeciwko tej kandydaturze wystąpili jednak sąsiedzi Polski – Rosja, Austria i państwo brandenbursko-pruskie. Car Rosji Piotr I zagroził zbrojną interwencją w razie wyniesienia Contiego na tron Rzeczypospolitej. Sas jako pretendent antyfrancuski uzyskał poparcie elektora brandenburskiego, który obiecał zająć dla niego Prusy Królewskie.

W tej sytuacji na polu elekcyjnym na Woli 27 czerwca 1697 roku wybrano prawie jednocześnie dwóch królów: księcia Contiego i Augusta. Wettyn, mimo nacisków trzech dworów ościennych i rozdania sporej ilości pieniędzy, był wybrańcem mniejszości. Podwójna elekcja groziła wybuchem wojny domowej. Zapobiegł jej August, który przybył szybko do Polski, zaprzysiągł pacta conventa i 15 września 1697 roku koronował się na Wawelu. Książę Conti, oczekiwany przez swych zwolenników, m.in. prymasa Michała Radziejowskiego, dotarł na czele flotylli francuskiej na wody Zatoki Gdańskiej, gdy było już za późno (26 września) i zdawszy sobie sprawę z zupełnego braku szans na zwycięstwo, odpłynął do Francji.

Uzyskanie korony polskiej umocniło pozycję Augusta jako księcia Rzeszy i skłoniło go do sformułowania nowych zasad polityki dynastycznej. Zabiegał o trwałe związanie Polski z Saksonią i przekształcenie Rzeczypospolitej na wzór monarchii francuskiej Ludwika XIV. Usiłował zaprowadzić w Polsce dziedziczenie i absolutne rządy dynastii Wettynów, zorganizować stałą armię, artylerię, flotę wojenną, wybudować twierdze i arsenały, rozwinąć handel i przemysł. Realizacja podobnych zamierzeń w Saksonii przyniosła elektoratowi rozkwit gospodarczy i kulturalny. W Polsce natomiast radykalne projekty przebudowy ustroju napotkały ostre sprzeciwy ze strony przywiązanej do „złotej wolności” szlachty i partii magnackich.

W miarę niepowodzeń w tej sferze narastał u króla krytycyzm wobec anarchicznych skłonności Polaków i ich obyczajów politycznych. W liście do prymasa Stanisława Szemberka z 1714 roku pisał: „Swawola wasza tak dobrze potrafiła się ukryć pod mianem miłości ojczyzny, że nie tylko nie wywołuje nagany, lecz ten, kto przemawia przeciwko królowi, napotyka zawsze na chętny posłuch i poczytywany jest za ojca ojczyzny”.

Naturalnym sojusznikiem Sasa przeciw opozycji szlacheckiej stali się władcy sąsiednich państw. W zamian za pomoc w umocnieniu potęgi dynastycznej Wettynów i przeobrażeniu formy rządów w Polsce obiecywał im ustępstwa terytorialne z ziem należących do Rzeczypospolitej. Plany rozbioru Polski w porozumieniu z dworami państw ościennych, szczególnie z Prusami, przewijają się przez całe panowanie Augusta II.

Początki rządów saskich były jednak pomyślne. W latach 1698–1699 doprowadził do ugody z dawnymi stronnikami Contiego. W 1698 roku zorganizował nieudaną wyprawę wojenną przeciwko Turcji (kampania podhajecka), ale wkrótce potem na mocy pokoju karłowickiego (26 stycznia 1699) odzyskał z rąk sułtana Podole z Kamieńcem Podolskim i Bracławszczyznę. Gorzej przedstawiała się sytuacja na Litwie, gdzie w 1700 roku doszło do konfliktu pomiędzy Sapiehami a zbuntowaną przeciw ich tyrani szlachtą. Dużą winę za wybuch wojny domowej, zakończonej klęską Sapiehów w krwawej bitwie pod Olkiennikami (2 listopada 1700), ponosił sam król, który podsycał waśnie w celu wprowadzenia na Litwę wojsk saskich.

fot.Louis de Silvestre/domena publiczna August II Mocny na obrazie Louisa de Silvestre’a.

Inną szansę dla dynastycznych planów Wettyna stworzyło przymierze antyszwedzkie. Ambitny monarcha zapragnął odzyskać zajęte przez Szwedów Inflanty i latem 1698 roku układał się w tej sprawie z carem Piotrem I w Rawie Ruskiej. Sojusz militarny z Rosją zawarł 11 listopada 1699 roku w Preobrażanskoje wyłącznie jako elektor saski, ponieważ Polacy i Litwini odnosili się do tych zamierzeń niechętnie. Przystąpienie Sasów do wojny północnej uwikłało neutralną Polskę w konflikt zbrojny ze Szwecją. Król szwedzki Karol XII, odparłszy atak wojsk saskich pod Rygą, wkroczył w 1701 roku na Litwę, a po klęskach zadanych Augustowi II w bitwie pod Kliszowem (19 lipca 1702) i Pułtuskiem (2 maja 1703) opanował większą część Polski.

Sympatyzująca ze Szwedami grupa magnatów i szlachty zawiązała w Warszawie konfederację generalną (16 lutego 1704), ogłosiła detronizację Wettyna, a następnie wybrała na króla Stanisława Leszczyńskiego. Zdecydowana większość Polaków pozostawała jednak wierna Sasowi i 20 maja 1704 roku zawiązała w jego obronie konfederację sandomierską. Zwolennicy Wettyna zapewnili sobie pomoc Piotra I, zawierając 30 sierpnia 1704 roku w Narwie traktat sojuszniczy z Rosją, przewidujący wspólną walkę aż do zwycięstwa nad Szwecją. Sukcesy militarne odnosił jednak Karol XII, który w 1706 roku dokonał inwazji Saksonii.

August II został zmuszony do zawarcia upokarzającego traktatu w Altranstädt (24 września 1706). Zrezygnował z korony polskiej, wycofał się z wojny ze Szwecją i wypłacił jej wysokie odszkodowania. Po utracie władzy w Polsce snuł nierealne plany uzyskania korony belgijskiej bądź neapolitańskiej. W 1707 roku wziął udział w wojnie sukcesyjnej hiszpańskiej przeciwko Francuzom w Belgii, odznaczając się podczas oblężenia Lille. Powrót na tron polski umożliwiało mu zwycięstwo Rosjan odniesione nad Szwedami w bitwie pod Połtawą (8 lipca 1709). Traktat przymierza z Piotrem I, podpisany 20 października 1709 roku w Toruniu, uzależnił jednak Augusta od poparcia Rosji.

W tej sytuacji Wettyn wszczął kroki zmierzające do rozluźnienia uciążliwej kurateli rosyjskiej. Zaczął szukać zbliżenia z Francją i w 1714 roku zawarł z Ludwikiem XIV traktat przyjaźni, który miał mu otworzyć drogę do porozumienia ze Szwecją. Dążenia absolutystyczne Wettyna (unikanie zwoływania sejmów, wprowadzenie do Polski w 1713 roku wojsk saskich pod pretekstem zagrożenia tureckiego) doprowadziły jednak do nowego ruchu antykrólewskiego szlachty: 26 listopada 1715 roku zawiązana została w Tarnogrodzie konfederacja, która podjęła walkę o usunięcie Sasów z Rzeczpospolitej, zwracając się do cara o mediację.

August II usiłował pojednać się ze szlachtą bez obcej pomocy, gdy jednak konfederaci zagrozili mu detronizacją, zdecydował się prosić Rosję o wsparcie wojskowe i dyplomatyczne. Wojnę domową zakończył układ warszawski (3 listopada 1716), zatwierdzony na jednodniowym sejmie (zwanym niemym, bo nikogo nie dopuszczono do głosu) 1 lutego 1717 roku, który utrwalił protekcję rosyjską nad Polską. Przekreślił on szanse na ściślejszy związek Polski z Saksonią i ograniczył drastycznie liczbę wojska saskiego w Rzeczypospolitej.

Król, zaniepokojony znacznym wzrostem wpływów rosyjskich, starał się wyzwolić spod carskiej opieki. Zawarł w tym celu (jako elektor saski) 5 stycznia 1719 roku w Wiedniu antyrosyjskie przymierze z Austrią i Anglią. Odzyskał dzięki temu na krótko suwerenność, zmuszając cara Piotra I w 1719 roku do wycofania wojsk rosyjskich z Polski. Plan ratowania Rzeczypospolitej, polegający na włączeniu Polski do ligi antyrosyjskiej, został jednak udaremniony na dwóch sejmach w 1720 roku przez opozycję magnacką wspieraną przez Rosję i Prusy.

fot.CEphoto, Uwe Aranas/CC BY-SA 3.0 Pomnik konny Augusta II Mocnego w Dreźnie.

W ostatnich latach swego panowania August II zabiegał o zapewnienie synowi następstwa na polskim tronie. Nie rezygnował także z przeprowadzenia reform ustrojowych. Przeciwstawiały się temu państw ościenne, które w 1720, 1724, 1726 i 1732 roku zawierały i odnawiały układy w sprawie utrzymania w Polsce dotychczasowego modelu ustrojowego (z wolną elekcją).

August II próbował zrealizować swe zamiary wszelkimi możliwymi sposobami. Składał rozmaite obietnice Prusom, rozbudzał wśród szlachty namiętności religijne (surowe rozprawienie się z protestantami w Toruniu w 1724 roku), organizował własne stronnictwo dworskie i wynosił do zaszczytów i godności ubogie rodziny szlacheckie. Przyczynił się do powstania silnego obozu proreformatorskiego, zwanego Familią, złożonego m. in. z członków rodu Czartoryskich i Poniatowskich. Inicjatywy Sasa i Familii były jednak torpedowane przez ugrupowanie Potockich, uciekające się do permanentnego zrywania sejmów (np. w 1729, 1730, 1732).

August II zmarł nagle w nocy z 1 na 2 lutego 1733 roku w pałacu Saskim w Warszawie podczas trwania sejmu, na którym zamierzał po raz kolejny przygotować swemu synowi sukcesję w Polsce. Pochowany został w katedrze wawelskiej w Krakowie. Z poślubioną 20 stycznia 1693 roku Krystyną Eberhardyną (1671–1727), córką Krystiana Ernesta, margrabiego brandenburskiego na Bayreuth, i Zofii Luizy, córki Eberharda III, księcia Wirtembergii, miał jedynego syna, Fryderyka Augusta, późniejszego króla Polski. Związek małżeński był nieudany. Krystyna Eberhardyna odsunęła się od męża w 1697 roku po jego przejściu na katolicyzm, pozostała luteranką i nigdy nie przybyła do Polski.

August II był człowiekiem postawnym, imponującej urody, rozmiłowanym w ucztach i polowaniach, odznaczał się niezwykłą siłą fizyczną, z łatwością łamał podkowy (stąd przydomek). Słynął z bujnego życia erotycznego. Spośród licznego grona nieślubnych dzieci ze związków z wieloma kochankami, wśród których ważniejszą rolę odegrały: hrabina Maria Aurora Königsmarck, hrabina Anna Konstancja Cosel, Turczynka Fatima, Urszula Lubomirska, wyróżnił się Maurycy Saski (1696–1750), wybitny wódz, w latach 1726–1727 książę Kurlandii, potem marszałek Francji.

August był mecenasem w dziedzinie architektury i malarstwa. Drezno zawdzięcza mu pałac Zwinger, Warszawa zaś słynne założenia urbanistyczne: Oś Saską i Drogę Kalwaryjską (obecne Aleje Ujazdowskie), projektowane przez Mateusza Daniela Pöppelmanna i Zachariasza Longuellune’a. W ramach tych projektów powstał m. in. Ogród Saski, pałac Saski oraz kompleks budynków koszarowych. Przebudował także Zamek Ujazdowski i przekopał nieopodal niego kanał zwany Piaseczyńskim. Ściągnął na swój dwór znanych malarzy, m. in. Francuza Louisa de Silvestre’a, który zdobił wnętrza pałacu Saskiego i portretował króla oraz jego ukochaną nieślubną córkę, Annę Orzelską. Pasjonował się również alchemią, astrologią i był namiętnym kolekcjonerem porcelany chińskiej i japońskiej. W 1710 roku założył w Miśni pod Dreznem pierwszą w Europie manufakturę porcelany.

Mimo barwnego życia nie cieszył się szczególnym zainteresowaniem historyków polskich. Znawcy epoki saskiej: J. Feldmann i J. Staszewski, zgodnie twierdzą, że był człowiekiem wyjątkowym, posiadającym obok rozlicznych wad wspaniałe zalety. Dramatyczne i zawiłe czasy jego panowania uwiecznił J. I. Kraszewski w swej powieści Hrabina Cosel z 1874 roku, która w 1968 roku doczekała się adaptacji filmowej pod tym samym tytułem, w reżyserii J. Antczaka.

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europy średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Auguście II Sasie: