Stanisław Leszczyński (ur. 20 X 1677 we Lwowie, zm. 23 II 1766 w Luneville) – król Polski w latach 1704–1709 i 1733–1736, książę Lotaryngii i Baru, syn Rafała Leszczyńskiego, podskarbiego wielkiego koronnego i starosty generalnego Wielkopolski, oraz Anny Jabłonowskiej, córki Stanisława, kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego.

Kształcił się w protestanckim gimnazjum akademickim w Lesznie. Dobrze opanował łacinę, język włoski, niemiecki i francuski. W latach 1695–1696 odbył podróż po Austrii, Włoszech, Francji, Holandii i Niemczech. Dzięki małżeństwu zawartemu w maju 1698 roku z Katarzyną z Opalińskich stał się jednym z najzamożniejszych magnatów w Polsce.

Początkowo wspólnie z ojcem był stronnikiem Augusta II. W 1697 roku został podczaszym koronnym, a w 1699 roku wojewodą poznańskim. Po śmierci ojca w 1703 roku stanął na czele wielkopolskiej opozycji antysaskiej. Popierał plan detronizacji Augusta II i osadzenia na tronie polskim Jakuba Sobieskiego, najstarszego syna króla Jana III.

Był zwolennikiem sojuszu ze Szwedami i współorganizatorem wrogiej Augustowi II konfederacji wielkopolskiej, którą 16 lutego 1704 roku, w dwa dni po ogłoszeniu bezkrólewia w Rzeczypospolitej, przekształcono na zjeździe w Warszawie w konfederacje generalną. W kwietniu 1704 roku jako delegat konfederacji warszawskiej pertraktował z królem Szwecji Karolem XII w Lidzbarku Warmińskim, zabiegając o gwarancję nienaruszalności granic i wycofanie wojsk szwedzkich z Polski po obiorze nowego króla. Spotkanie z monarchą szwedzkim zaowocowało nieoczekiwanie wysunięciem przez Karola XII Stanisława Leszczyńskiego jako kandydata do tronu polskiego. Do elekcji doszło 12 lipca 1704 roku we wsi Wola pod Warszawą w obecności niewielkiej grupy senatorów i szlachty, osłanianej przez wojska szwedzkie.

Wkrótce potem spotkał Leszczyńskiego dotkliwy cios ze strony Sasów, którzy wkroczyli do Wielkopolski, grabiąc i niszcząc jego dobra. Nowy król, podporządkowany politycznie Karolowi XII, obdarzony słabym charakterem i pozbawiony własnej siły militarnej, nie znajdował szerokiego poparcia w społeczeństwie. Nie miał także większego wpływu na przebieg wojny. Starał się przeciwdziałać łupieniu kraju przez Szwedów (nie tylko w Wielkopolsce), np. wyjednał u Karola XII obniżenie kontrybucji, którą nałożono w 1704 roku na Lwów. Szczególną opieką otaczał Gdańsk.

4 października 1705 roku w kolegiacie św. Jana w Warszawie został koronowany na króla Polski, a 28 listopada tego roku zawarł traktat przyjaźni ze Szwecją, oddając jej Rzeczpospolitą w pełną zależność. Rządy jego, związane ściśle z sukcesami oręża szwedzkiego, utwierdzone zostały w 1706 roku po wkroczeniu armii Karola XII do Saksonii. Po podpisaniu traktatu pokojowego w Altranstädt (24 IX 1706), w myśl którego August II zrzekł się korony polskiej, Stanisław Leszczyński stał się jedynym królem polskim. Uzyskał dzięki temu akceptację na arenie międzynarodowej i poparcie większości magnatów.

W nowej sytuacji politycznej dążył do zjednoczenia zwalczających się obozów i pojednania ze stronnikami Sasa. Zabiegi te udaremnił jednak Karol XII, który zakazał mu zwołania sejmu pacyfikacyjnego i zabronił godzenia się na ustępstwa na rzecz dotychczasowych przeciwników. Brak popularności u szlachty, obarczającej go winą za zdzierstwa szwedzkie w Polsce, oraz akcja cara Rosji Piotra I, protektora antyszwedzkiej konfederacji sandomierskiej, sprawiły, że próby podporządkowania całego kraju spełzły na niczym.

Niepowodzeniem zakończyły się także plany przyłączenia Ukrainy zadnieprzańskiej i wyprawa Karola XII przeciwko Rosji. Po druzgocącej klęsce Szwedów pod Połtawą (8 VII 1709) król Stanisław został opuszczony przez większość swoich zwolenników i zmuszony do wyjazdu z Polski. Schronił się w Szczecinie, po czym wyjechał do Szwecji, skąd nadal kierował ruchem antysaskim, zwłaszcza w Wielkopolsce.

W lipcu 1710 roku Karol XII powierzył mu naczelne dowództwo nad wojskami szwedzkimi na Pomorzu Zachodnim. Zamiast toczyć wojnę, prowadził tam pertraktacje z wysłannikami Augusta II, zrzekając się układem w Ribnitz z 5 grudnia 1712 roku wszelkich praw do korony polskiej i zobowiązując się wydać oryginał aktu abdykacji Wettyna z 1706 roku.

Dla uzyskania akceptacji tego porozumienia przez króla szwedzkiego udał się do Turcji, gdzie przebywał Karol XII. Jego projekt abdykacyjny został jednak odrzucony przez tego monarchę, a on sam stał się narzędziem w rękach polityków tureckich, pomocnym w planie opanowania przez Portę Ukrainy. W maju 1714 roku opuścił Turcję i zamieszkał na emigracji w ofiarowanym mu przez Karola XII księstwie Dwóch Mostów (Zweibrücken) w Nadrenii. Po śmierci króla szwedzkiego przeniósł się w 1719 roku do Wissemburga w Alzacji. Poprawę sytuacji Stanisława Leszczyńskiego przyniosło małżeństwo jego córki Marii z królem Francji Ludwikiem XV w 1725 roku. Nową siedzibą króla-wygnańca stał się zamek w Chambord.

Po śmierci Augusta II odżyły jego nadzieje na odzyskanie korony polskiej. Udał się w tym celu w przebraniu kupca do Polski i 8 września 1733 roku przybył w sekrecie do Warszawy, gdzie ukrył się w ambasadzie francuskiej. Dzięki protekcji dyplomacji francuskiej i wzrostowi popularności w kraju (powszechnie domagano się „Piasta” na tronie) został wybrany na elekcji 12 września 1733 roku ogromną większością głosów na króla Polski.

Interwencja zbrojna Rosji i elekcja Augusta III zmusiły go do schronienia się w Gdańsku. Oblegany od lutego 1734 roku przez wojska rosyjskie, pozbawiony pomocy francuskiej, wobec nieuchronnej kapitulacji Gdańska uciekł w końcu czerwca 1734 roku w chłopskim przebraniu przez zalane tereny Żuław do Królewca. W gościnie u króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I podtrzymywał opór przeciwko Augustowi III w Polsce, gdzie w obronie Leszczyńskiego zawiązała się 5 listopada 1734 roku konfederacja w Dzikowie. Nie wierząc w jej powodzenie, straciwszy nadzieję na pomoc Szwecji, Francji, Turcji i Prus, zdecydował się na abdykację (27 I 1736). Opuścił Królewiec i powrócił do Francji.

W 1736 roku otrzymał w dożywocie księstwa Lotaryngii i Baru, które po jego śmierci miały zostać włączone do Francji. Osiadł w nich wraz z żoną w 1737 roku. Zakres jego władzy został ograniczony na rzecz Francji. W istocie sprawował rządy tylko nominalnie. Jako obcy, nieznany przybysz, eliminujący dotychczasową dynastię książęcą, spotkał się z chłodnym i nieufnym przyjęciem mieszkańców tych księstw. Pozyskał jednak szybko ich sympatię, tworząc sieć magazynów zbożowych dla przeciwdziałania drożyźnie i powołując do życia liczne fundacje dobroczynne.

Rozwinął również ożywioną działalność budowlaną (pałace i parki w Luneville, Chanteheux, Malgrange, Commercy). Z jego inicjatywy powstał w Nancy jeden z najokazalszych w Europie zespołów urbanistyczno-architektonicznych, zwieńczony placem Królewskim (Place Royale). Na dworze w Luneville bywali czołowi przedstawiciele wczesnego oświecenia, m.in. prawnik Monteskiusz i filozof Wolter, oraz wybitni Polacy, np. pisarz polityczny Stanisław Konarski. Założona przez niego w Nancy w 1751 roku Akademia Stanisławowska (Académie de Stanislas) zyskała duży rozgłos, a z utworzonej w Luneville w 1737 roku Szkoły Kadetów rekrutowała się spora grupa późniejszych polskich oficerów i działaczy politycznych. Inna ważną placówką powstałą dzięki Leszczyńskiemu była publiczna biblioteka w Nancy, oddana do użytku w 1750 roku.

W okresie lotaryńskim nastąpił rozkwit twórczości pisarskiej Stanisława Leszczyńskiego. W 1749 roku wydał słynny Głos wolny wolność ubezpieczający. Opowiadał się za przeprowadzeniem w Polsce postępowych reform, m.in. domagał się wykluczenia cudzoziemców z ubiegania się o tron polski, ograniczenia liberum veto i zapobieżenia tą drogą nagminnemu zrywaniu sejmów, objęcia chłopów ochroną prawną państwa, reformy wojska i systemu podatkowego, a także usprawnienia władzy centralnej przez utworzenie fachowych kolegialnych rad ministerialnych w takich dziedzinach, jak wojsko, skarb, policja.

Obok dzieł politycznych pokaźną część jego dorobku pisarskiego stanowiły rozprawy moralno-filozoficzne i religijne (wydane zbiorowo jako Oeuvres du philosophe bienfaisant – Dzieła dobroczynnego filozofa, 1764). Był także malarzem, rysownikiem oraz znanym koneserem płci pięknej, który utrzymywał na swoim dworze liczne kochanki. Nawet po ukończeniu 88 roku życia pozostał namiętnym palaczem fajki. Nałóg ten doprowadził do tragicznego wypadku: 5 lutego 1766 roku przy odkładaniu fajki, którą palił w fotelu obok kominka, zajęło się od iskier ubranie króla. Zanim płomienie ugaszono, doznał rozległych oparzeń, w wyniku których zmarł. Pochowany został w wybudowanym przez siebie kościele Notre-Dame-de-Bon-Secours (Matki Boskiej Miłosiernej) w Nancy. Z małżeństwa z Katarzyną z Opalińskich miał dwie córki: Annę (1699–1717) i Marię (1703–1768), żonę Ludwika XV.

Stanisław Leszczyński należy do osobowości niedających się jednoznacznie określić i ocenić, stąd też opinie historyków na jego temat są różnorodne, często przeciwstawne. Krytycy (Sz. Askenazy, K. Jarochowski, W. Konopczyński, a częściowo także J. Feldman) zarzucali mu brak silnej woli, wygórowana ambicje, tchórzostwo, niezdolność do trwałego czynu, skłonność do dogadzania sobie, gotowość poświecenia godności osobistej, a nawet interesu Polski, gdy chodziło o utrzymanie się przy władzy. Z kolei takim historykom, jak J. Szujski, S. Tarnowski, jawił się jako władca idealny, cnotliwy, łagodny, inicjator reform i obrońca niezawisłości Polski. Ostatnia biografia króla, pióra E. Cieślaka, zajmuje miejsce pośrednie między nurtem hagiograficznym a krytycznym.

Dokonania Stanisława Leszczyńskiego na terenie Lotaryngii zostały docenione przez jej mieszkańców, którzy zachowali o polskim królu dobre wspomnienie. Najwspanialszy jego twór w Nancy – plac Królewski – nosi obecnie nazwę placu Stanisława (Place Stanislas), a w jego centrum znajduje się od 1831 roku statua monarchy-wygnańca.

Literatura:

• l. Lechicka, Rola dziejowa Stanisława Leszczyńskiego oraz wybór jego pism, Toruń 1951.
• M. Lech, Stanisław Leszczyński, Warszawa 1969.
• J. Feldman, Stanisław Leszczyński, Warszawa 1984 (i wcześniejsze wyd.).
• E. Cieślak, W obronie tronu króla Stanisława Leszczyńskiego, Gdańsk 1986.
• E. Cieślak, Stanisław Leszczyński, Wrocław–Warszawa 1994.

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europ średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Stanisławie Leszczyńskim: