fot.domena publiczna Jan III Sobieski na ilustracji Jana Matejki (fot. domena publiczna)

Jan III Sobieski (ur. 17 VIII 1629 w Olesku na Rusi Czerwonej, zm. 17 VI 1696 w Wilanowie) – król Polski od 1674, syn Jakuba Sobieskiego, wojewody ruskiego i kasztelana krakowskiego, oraz Zofii Teofili z Daniłowiczów (wnuczki hetmana Stanisława Żółkiewskiego).

Był kolejnym, drugim królem „Piastem” obranym w wolnej elekcji. Od swego nieudolnego poprzednika różnił się jednak pod każdym względem. Jan III Sobieski był prawdziwym mężem stanu, wodzem i politykiem, posiadającym własne, dalekosiężne koncepcje działania w wewnętrznych i zewnętrznych sprawach Rzeczypospolitej. Jego ojciec Jakub, wojewoda ruski i kasztelan krakowski, był wybitnym dyplomatą i politykiem; po kądzieli Jan Sobieski był prawnukiem hetmana Stanisława Żółkiewskiego.

W młodości odebrał wszechstronne wykształcenie, najpierw w znanej Szkole Nowodworskiego w Krakowie (1640-1643), a następnie w Akademii Krakowskiej (1643-1646). Znakomitym uzupełnieniem jego studiów była prawie 2,5-letnia podróż po Niemczech, Niderlandach, Francji i Anglii (1646-1648), jaka odbył z bratem Markiem. W 1648 r., na wieść o śmierci króla i wybuchu wojny, wrócił do kraju i na czele własnej chorągwi wziął udział w walkach z Kozakami i Tatarami pod Zborowem (1649), a następnie w kampanii beresteckiej (1651), w której został ciężko ranny (brat Marek zginął zabity przez Tatarów po bitwie pod Batohem, 1652). Uczestniczył w bitwach pod Żwańcem (1653) i Ochmatowern (1655). Już wtedy ujawnił się jego wybitny talent militarny.

W czasie najazdu szwedzkiego w 1655 r., podobnie jak wielu innych wielmożów i szlachty, stanął po stronie Karola X Gustawa; miał wtedy możność przypatrzyć się z bliska jego nowoczesnej armii. Pół roku później (1656) porzucił jednak szeregi szwedzkie i włączył się do walki z najeźdźcą. Po zakończeniu wojny szwedzkiej pod komendą Stefana Czarnieckiego, wojował z Moskwą (1660, 1663-1664) i Kozakami. Zbliżył się do dworu Jana II Kazimierza, zyskał przychylność króla, a wkrótce związał się ściśle ze stronnictwem profrancuskim królowej Ludwiki Marii, popierając lansowany przez nią program reform wewnętrznych, mających wzmocnić władzę monarszą w Polsce (z elekcją vivente rege na czele). Niemałą role odgrywało tu zauroczenie Jana francuska dwórką królowej, Marią Kazimierą ďArquien, którą po śmierci jej męża, wojewody sandomierskiego Jana Zamoyskiego, mógł poślubić (1665).

Zarówno zdolności wojskowe, jak i poparcie dla polityki dworu zaowocowały awansami: jeszcze w 1656 r. Jan Kazimierz mianował go chorążym wielkim koronnym, w 1665 r. został (po Jerzym Lubomirskim) marszałkiem wielkim koronnym, a rok później hetmanem polnym koronnym. Nie bez wahania opowiedział się jednak po stronie dworu przeciwko rokoszowi Lubomirskiego (1665-1666). W 1667 r. w bitwie pod Podhajcami z armią tatarsko-kozacką dał dowód swych hetmańskich zdolności dowódczych. W 1668 r. otrzymał buławę wielką koronną. Po abdykacji Jana Kazimierza (1668) konsekwentnie popierał orientację profrancuską i kolejne kandydatury do tronu znad Sekwany, czym zraził do siebie niechętną tym planom opinię szlachecką. Po elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669) pozostawał w opozycji wobec króla i popierał działania na rzecz jego detronizacji. Konfederacji w obronie władcy (w Gołębiu, 1672) przeciwstawił swoją, wojskową, w Szczebrzeszynie.

Mimo sukcesów Sobieskiego w walkach z Tatarami na Podolu i Ukrainie (1671), kolejna wojna z Turcją (1672) przyniosła Polsce niepowodzenia, a w konsekwencji, uznawany za haniebny, traktat w Buczaczu. Dopiero szerszy plan antytureckiej wojny, przedstawiony przez Jana Sobieskiego na sejmach w 1672 i 1673 r., pozwolił na zebranie odpowiednich środków i przyniósł jego wielki militarny sukces pod Chocimiem (11 XI 1673). Zwycięstwo chocimskie zbiegło się ze śmiercią króla Michała i w dużej mierze przesądziło o elekcji 21 maja 1674 r. Jana Sobieskiego na tron polski. Po obiorze musiał od razu podjąć wojnę z Turcją (1674-1675). Pierwsze sukcesy (wsławił się obroną Lwowa, 1675) nie okazały się trwałe, ale umożliwiły spóźnioną koronacje monarchy (2 II 1576 – jako Jan III). Kolejną nawałę turecką w 1676 r. zatrzymał pod Żurawnem i zawarł z Turcją rozejm (X 1676), korzystniejszy niż traktat w Buczaczu.

Konieczność uregulowania stosunków z Portą wynikała z dalekosiężnych planów polityki zagranicznej i wewnętrznej Sobieskiego. Chciał ją oprzeć na sojuszu z Francja, wzmacniając reformami władzę monarszą w Polsce i zmieniając tradycyjny układ sojuszów Rzeczypospolitej. W Brandenburgii, Prusach i w Habsburgach austriackich upatrywał głównych wrogów Polski. Uważał, że należy spacyfikować stosunki z Turcją oraz z Rosją i wspólnie z Francją i Szwecją wystąpić przeciwko Brandenburgii, by przyłączyć do Polski Prusy Książęce i wzmocnić polską obecność nad Bałtykiem. Taka koncepcja stwarzała też szanse na odzyskanie Śląska. Było jasne, że te nowatorskie plany (nazwane w historiografii polityką bałtycką Sobieskiego) budzić będą opór panów polskich, dlatego też zawarty przez króla dla ich urzeczywistnienia traktat z Francją w Jaworowie (1675) miał tajny charakter.

Jan III poparł antyhabsburskie powstanie na Węgrzech i zawarł wymierzony przeciwko elektorowi układ ze Szwecją (w Gdańsku, 1677). Trwałego pokoju z Turcją nie udało się jednak wynegocjować; francuskie pośrednictwo okazało się nieskuteczne. Tymczasem Szwedzi przegrywali wojnę z elektorem, a ten stał się wkrótce aliantem Francji (1679) i Ludwik XIV przestał popierać króla Polski. Opozycja szlachecka i magnacka (podsycana z Wiednia i Berlina) na kolejnych sejmach atakowała królewskie plany nowych przymierzy, wzmocnienia władzy monarszej, elekcji vivente rege pierworodnego syna Jakuba i wszelkich reform ustrojowych. Grożono mu nawet detronizacją.

fot.H. Gascar/domena publiczna Rodzina Sobieskich

W tej sytuacji w latach 1678-1679 Jan III był zmuszony odstąpić od swych planów profrancuskich i przystąpić do antytureckiego przymierza z cesarzem Leopoldem I. Wiosną 1683 r. (1 IV) został podpisany traktat przyjaźni z Austrią, a już po paru miesiącach armia polska ruszyła na odsiecz atakowanemu przez Turków Wiedniowi. Jako naczelny wódz (po połączeniu się z wojskiem cesarskim) król Polski 12 września 1683 r. odniósł pod Kahlenbergiem świetne zwycięstwo nad wojskami Kara Mustafy. Mimo dalszych prób oporu Turków (m.in. bitwa pod Parkanami, X 1683), potęga ottomańska została naruszona. Sława zwycięstwa polskiego króla nad Turkami (choć przez niektórych umniejszana) rozeszła się po Europie.

Związek Jana III z cesarzem, a tym samym podtrzymywanie polityki wojny z Portą, wzmocniło podpisanie przez Sobieskiego akcesu do Ligi Świętej (w Linzu, III 1684), do której należała już Austria, Wenecja i papiestwo. Akt ten oznaczał, jak się słusznie podkreśla, poddanie powiedeńskiej polityki polskiego króla niekorzystnemu dla interesów Rzeczypospolitej „jarzmu” Ligi. Jan III snuł teraz plany sukcesji swego syna Jakuba w państwach naddunajskich (Mołdawia), czego wyrazem były m.in. niefortunne wyprawy ku Morzu Czarnemu w latach 1684-1691. Wojny z Turcją (i presja sojuszników z Ligi) skłoniły Sobieskiego do zawarcia wieczystego pokoju z Rosją w 1686 r. (tzw. pokój Grzymułtowskiego), uznającego m.in. szereg jej nabytków terytorialnych. W ostatnim dziesięcioleciu swych rządów król zmagał się, coraz mniej skutecznie, z narastającą opozycją magnacką, intrygami obcych, zawiścią oligarchów, rosnącą anarchią (coraz częstsze zrywanie sejmów) i problemami rodzinnymi. Bez powodzenia zabiegał o zapewnienie synom tronu w Polsce, na Węgrzech lub w Mołdawii. Zgorzkniały, osamotniony, coraz bardziej schorowany, odsuwał się stopniowo od spraw publicznych. Życia dokonał w swej świetnej, reprezentacyjnej rezydencji w Wilanowie. Pochowany został najpierw (do 1733) w kościele Kapucynów w Warszawie, a następnie (od 1734) na Wawelu.

Był żonaty (14 V 1665 potajemnie, 5 VII 1665 oficjalnie) z Marią Kazimierą de la Grange ďArquien („Marysieńką”), wdową po Janie Zamoyskim, wojewodzie sandomierskim. Dziećmi ich były m.in.: Jakub Ludwik (1667-1737), pretendent do tronu polskiego i mołdawskiego (ożeniony z księżniczką neuburską Jadwigą Elżbietą), Teresa Teofila (ur. i zm. 1670), Adelajda zwana Berbiluną (1672-1677), „Menonka” (1673-1675), Teresa Kunegunda (1676-1730, żona elektora bawarskiego Maksymiliana Emanuela), Aleksander Benedykt (1677-1714), Konstanty Władysław (1680-1726, ożeniony z Marią Józefą z polskiego magnackiego rodu Wesslów) oraz Jan (1683-1685).

fot.domena publiczna Jan III Sobieski z wieńcem niczym rzymski cesarz i Marysieńką u boku (fot. domena publiczna)

Jan Sobieski był nie tylko wodzem i politykiem, był też człowiekiem wrażliwym na piękno, bardzo uczuciowym. Jego słynne listy do żony Marysieńki są tego najlepszym dowodem, Był miłośnikiem ksiąg, mecenasem sztuki i nauki (Jan Heweliusz), protektorem malarzy, rzeźbiarzy i architektów. W swym pałacu w Wilanowie stworzył szkołę malarską; z jego inspiracji powstały rezydencje królewskie w Żółkwi i Jaworowie, a także Kaplica Królewska w Gdańsku. Nie zmienia to faktu, że zazwyczaj podkreśla się przede wszystkim jego przewagi wojenne jako jednego z najwybitniejszych dowódców w dziejach Polski nowożytnej. Przeprowadził też w Rzeczypospolitej istotne reformy wojskowe (m.in. zwiększenie liczby piechoty, ustanowienie pokojowego komputu armii, lepsze wykorzystanie artylerii).

W spojrzeniu na Jana III Sobieskiego i jego panowanie rozgranicza się zazwyczaj ocenę niepomyślnego dla dziejów Rzeczypospolitej okresu ostatniej ćwierci XVII w., kolejnego kroku ku upadkowi Polski, od wizerunku samego króla. Uznaje się wielką rolę dziejową tego monarchy, stawiając go pośród najwybitniejszych władców Polski (O. Forst de Battaglia, Z Wójcik, J. Topolski). Podkreśla się jego dalekowzroczne, osadzone w realiach międzynarodowych koncepcje polityki zagranicznej i dążenie do konkretnych reform wewnętrznych w państwie. Porażki króla znawca jego czasów Z. Wójcik tłumaczy faktem, że Jan III, będąc wielkim wizjonerem, wielkim strategiem politycznym, nie potrafił dobrze prowadzić przyziemnej gry politycznej, był słabym taktykiem. I zauważa jak najsłuszniej, iż w świadomości historycznej Polaków pozostał Sobieski na zawsze jako wielki zwycięski wódz, jako ten, który ostatni przysporzył ojczyźnie tyle sławy przed jej upadkiem, jako ostatni wybitny król Rzeczypospolitej. Spośród władców równą popularnością cieszą się chyba tylko Chrobry, Krzywousty, Kazimierz Wielki, Jagiełło i Batory. Z tą potoczną opinią Polaków, co nieczęsto się zdarza, zgadzają się historycy.

• Lit.: O. Forst de Battaglia, Jan Sobieski król Polski, Warszawa 1983; Z. Wójcik, Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983.

Autor hasła:

Autor hasła:

Źródło:

Źródło:

Nasze publikacje o Janie III Sobieskim: