Stefan Batory (ur. 27 IX 1533 w Somló, obecnie Simleu w Rumunii, zm. 12 XII 1586 w Grodnie) – książę Siedmiogrodu od 1571, król Polski od 1576, syn Stefana, wojewody siedmiogrodzkiego, i Katarzyny Telegdi. Młodość spędził na dworze arcybiskupa ostrzyhomskiego Pawła Várdaya w Nagyszombat (dzisiejsza Trnava na Słowacji) oraz u boku króla Czech i Węgier Ferdynanda I Habsburga w Wiedniu. W latach 1549–1550 podczas pobytu we Włoszech odbył studia na uniwersytecie w Padwie. Otrzymał staranne wykształcenie. Prócz ojczystego języka węgierskiego władał biegle łaciną, włoskim i niemieckim. Mimo zdolności językowych nie nauczył się później mówić po polsku.

Po powrocie na Węgry brał udział w walkach przeciwko Turcji. W 1556 roku porzucił obóz habsburski i opowiedział się po stronie Izabeli Jagiellonki, która jesienią tego roku przybyła z Polski do Siedmiogrodu wraz z synem Janem Zygmuntem Zapolyą, pretendentem do tronu Węgier. W działaniach wojennych przeciwko Habsburgom, wszczętych w 1557 roku, zasłynął jako znakomity wódz. Izabela Jagiellonka w podzięce awansowała go w 1559 roku na stanowisko komendanta twierdzy Waradyn (rumuńska Oradea).

Od 1563 roku prowadził w Wiedniu rokowania w sprawie zakończenia wojny domowej na Węgrzech. W 1565 roku został aresztowany w trakcie rozmów pokojowych przez cesarza Maksymiliana II. Internowany w Wiedniu, odzyskał wolność w lecie 1567 roku. Po powrocie na dwór siedmiogrodzki padł ofiarą intryg swego rywala, Kaspra Bekiesza, doradcy Jana Zygmunta Zapolyi. Utracił zaufanie władcy, dotychczasowe urzędy i wycofał się z działalności politycznej.

Po śmierci Jana Zygmunta Zapolyi (14 III 1571) włączył się energicznie do walki o władzę. Uzyskał poparcie sułtana tureckiego i 25 maja 1571 roku został obwołany księciem Siedmiogrodu. U progu rządów znalazł się w trudnej sytuacji politycznej. Jego panowanie, zbudowane na uznaniu zwierzchnictwa lennego sułtana tureckiego, było poważnie zagrożone przez Habsburgów, którzy popierali przeciwko niemu Kaspra Bekiesza. W obliczu narastającej presji dwu mocarstw, rywalizujących o wpływy w Siedmiogrodzie, podjął starania o zdobycie oparcia w Polsce.

Po ucieczce Henryka Walezego zgłosił swą kandydaturę do tronu polskiego, o który zabiegał również cesarz Maksymilian II. Habsburgowie próbowali go odciągnąć od tego zamiaru – wzniecili przeciwko niemu w Siedmiogrodzie powstanie zbrojne pod wodzą Kaspra Bekiesza. Działania wojenne zakończyły się jednak efektownym zwycięstwem Batorego nad wojskami rebeliantów w bitwie pod Szentpál nad rzeką Maruszą (10 VII 1575).

Stefan Batory uzyskał w Polsce poparcie tych sił politycznych, które były zaniepokojone perspektywą elekcji Habsburga. Przeciwna cesarzowi była przede wszystkim szlachta ruska z jej przywódcą politycznym, starostą bełskim Janem Zamoyskim na czele. Zwycięstwo Maksymiliana II oznaczało w opinii szlachty nieuchronny konflikt z Turcją. Masy szlacheckie przybyłe na elekcję nie uznały więc nominowania przez prymasa Jakuba Uchańskiego cesarza Maksymiliana II na króla polskiego (12 XII 1575). Za sprawą Jana Zamoyskiego, Zborowskich i biskupa kujawskiego Stanisława Karnkowskiego okrzyknęły królem Stefana Batorego (14 XII 1575), który zgodził się na poślubienie 52-letniej Anny Jagiellonki.

Podwójna elekcja podzieliła kraj na dwa zwalczające się obozy polityczne. W rywalizacji z cesarzem Stefan Batory wykazał się większą szybkością działania. 6 lutego 1576 roku zaprzysiągł w Siedmiogrodzie pacta conventa, uczynił swego starszego brata Krzysztofa Batorego (1530–1581) wojewodą siedmiogrodzkim i wyruszył niezwłocznie do Polski. 1 maja 1576 roku poślubił Annę Jagiellonkę i koronował się na Wawelu. Maksymilian II ociągał się w tym czasie z przyjęciem pacta conventa, które zaprzysiągł dopiero 22 maja 1576 roku w Wiedniu. W ten sposób wyścig o koronę polską został rozstrzygnięty.

Batory zajął pojednawcze stanowisko wobec dotychczasowych stronników Habsburga. W krótkim czasie niemal cala niedawno podzielona Polska złożyła hołd nowemu królowi. Po śmierci cesarza Maksymiliana II (12 X 1576) w oporze przeciwko Batoremu trwał jedynie Gdańsk. Rozprawa orężna z potężnym miastem portowym okazała się bardzo krwawa. Wojska królewskie, dowodzone przez kasztelana gnieźnieńskiego Jana Zborowskiego, rozbiły najemną armię gdańszczan nad Jeziorem Lubieszowskim (17 IV 1577), ale utknęły później pod fortyfikacjami miejskimi. Próby zdobycia umocnień gdańskich dziesiątkowały oddziały.

Korzyści z długotrwałej, wyczerpującej wojny domowej zaczął odnosić car moskiewski Iwan IV Groźny, który latem 1577 roku zaatakował polskie Inflanty. W tej sytuacji Batory przyjął pośrednictwo pokojowe margrabiego Ansbachu Jerzego Fryderyka Hohenzollerna. W myśl traktatu zawartego z Gdańskiem 12 grudnia 1577 roku pozostawił miastu całkowitą autonomię za cenę złożenia przysięgi na wierność i 200 tysięcy złotych polskich kontrybucji, które miały posłużyć na rozprawę zbrojną z Moskwą.

Taka sama kwota wpłynęła do kasy królewskiej od margrabiego Jerzego Fryderyka Hohenzollerna w zamian za zgodę na przyznanie margrabiemu kurateli nad chorym umysłowo księciem pruskim, Albrechtem Fryderykiem. 20 lutego 1578 roku Jerzy Fryderyk jako regent księstwa pruskiego złożył królowi hołd lenny. Szansa na bliższe zespolenie Prus Książęcych z Koroną została zaprzepaszczona.

Przygotowania do wojny na Wschodzie wpłynęły również na politykę wewnętrzną. Król od początku panowania dążył do wzmocnienia swej władzy i nie dał sobą kierować. Odsunął od polityki Annę Jagiellonkę i Zborowskich, którym zawdzięczał swe wyniesienie. Oparł się w Polsce na przywódcy szlacheckim Janie Zamoyskim. Uczynił go swym najbliższym doradcą, kanclerzem i hetmanem wielkim koronnym.

Chcąc wyciągnąć od szlachty środki pieniężne potrzebne na prowadzenie wojny na Wschodzie, zrzekł się dużej części uprawnień sądowych. Najwyższe sądownictwo apelacyjne przekazał utworzonemu w 1578 roku Trybunałowi Koronnemu i powstałemu w 1581 roku Trybunałowi Litewskiemu. Z myślą o wojnie powołał do życia w 1578 roku piechotę wybraniecką, złożoną z chłopów z dóbr królewskich. Wysiłek militarny społeczeństwa szlacheckiego umożliwił zgromadzenie w połowie 1579 roku 56 tysięcy wojska.

Plan kampanii przeciwko Moskwie został opracowany przez króla i Jana Zamoyskiego. Zmierzał on do odepchnięcia cara od Bałtyku nie przez uderzenie w Inflantach, ale przez zaatakowanie pobliskich ziem wielkoruskich. Ich opanowanie oznaczało odcięcie Inflant od Moskwy. Realizację tej koncepcji rozpoczęto w 1579 roku zdobyciem Połocka, Sokoła, Turowli i Suszy, przy jednoczesnej dywersji na Smoleńszczyźnie i w ziemi czernihowskiej. W 1580 roku armia polsko-litewska opanowała Wieliż, Uświat, Wielkie Łuki i Newel.

W 1581 roku działania wojenne zostały przeniesione w głąb Rosji. Batory rozpoczął oblężenie Pskowa, a zagony jego wojsk pod wodzą Filona Kmity i Krzysztofa Radziwiłła spustoszyły okolice Rżewa nad Wołgą, spaliły Starą Russę i dotarły aż pod Nowogród Wielki. Wojna z Moskwą zakończyła się 15 stycznia 1582 roku dziesięcioletnim rozejmem w Jamie Zapolskim i przyniosła Rzeczpospolitej znaczne nabytki terytorialne. Iwan IV Groźny zobowiązał się do ustąpienia z Inflant, w granicach Litwy pozostał zdobyty w trakcie walk Połock i ziemie sąsiednie położone nad górną Dźwiną, z Wieliżem.

Król Stefan snuł plany oswobodzenia Węgier. Dążył do utworzenia ligi antytureckiej, podejmując na ten temat rozmowy z Habsburgami i papiestwem. Nie chciał jednak ryzykować zbyt wczesnego wybuchu wojny, do której nie był jeszcze przygotowany. Stąd też reagował ostro na akty samowoli i prowokacje, burzące pokój z Osmanami. W 1578 roku rozkazał ściąć we Lwowie wrogiego Turkom hospodara mołdawskiego Iwana Podkowę, a w 1582 roku stracił dowódców kozackich atakujących wasali Turcji.

Twardą rękę króla poczuli także magnaci. Skazał na śmierć za konszachty z carem wielmożę litewskiego Grzegorza Ościka (1580). Ten sam los spotkał w 1584 roku banitę i awanturnika Samuela Zborowskiego. Ścięcie tego magnata wywołało w kraju ogromne poruszenie i zmobilizowało przeciw królowi opozycję magnacką. Sejm 1585 roku zakończył się jednak zwycięstwem króla i kompromitacją Zborowskich, którym udowodniono zdradę stanu.

W latach 1585–1586 król wysunął plan podboju państwa moskiewskiego i zyskał dla niego znaczne poparcie szlachty. Jego sojusznikiem został także papież Sykstus V, który obiecał znaczną pomoc finansową. W myśl dalekosiężnych zamierzeń monarchy po zrealizowaniu tego podboju wszystkie siły polskie, litewskie, moskiewskie, kozackie i węgierskie miały zostać rzucone na Turcję. Przygotowania wojenne przerwała nagła śmierć króla w Grodnie. Pochowany został w katedrze na Wawelu.

Stefan Batory był jednym z najwybitniejszych władców polskich. Obowiązki monarsze spełniał zgodnie z najżywotniejszymi interesami Rzeczypospolitej. Był wybitnym reformatorem wojska. Odlewał nowe działa, wzmacniając siłę artylerii; przypisuje mu się wynalazek słynnych kul zapalających. Wprowadził mosty pontonowe, ściągał inżynierów włoskich wyspecjalizowanych w budowie fortyfikacji (m.in. Domenica Ridolfina). Podniósł sprawność bojową jazdy polskiej. Przeobraził husarię z jazdy lekkiej, nieco chaotycznie uzbrojonej, w znakomicie wyposażoną jazdę ciężką. Ustanowił służby medyczne dla żołnierzy, założył pierwsze szpitale wojskowe dla weteranów: w Warszawie i dla Kozaków w Trechtymirowie na Ukrainie.

Otworzył mennice koronne w Olkuszu, Poznaniu i Malborku. Dążył do zachowania tolerancji religijnej. Karał surowo sprawców napadów na świątynie i domy różnowiercze, jednocześnie popierał jezuitów i ułatwił im założenie kolegiów w Połocku, Rydze, Dorpacie i Grodnie. W 1578 roku ufundował Akademię Wileńską. Opiekował się również Akademią w Krakowie i zamierzał ją zreformować. Był wielkim miłośnikiem historii, czytał Cezara i innych dziejopisarzy. Jego sekretarzem był historiograf Reinhold Heidenstein, który w swym dziele De bello Moscovitico comntentariorum libri sex (wyd. 1584) opisał przebieg wojny z Moskwą. Interesował się też geografią. Jego kartograf, Maciej Strubicz, sporządził mapę Litwy, Inflant i państwa moskiewskiego, wykorzystaną później przez Merkatora do opracowania mapy świata.

Król przywiódł ze sobą do Polski liczną grupę Węgrów, m.in. swego bratanka Andrzeja Batorego, od 1584 roku kardynała, potem biskupa warmińskiego. Ściągnął również swego dawnego wroga, Kaspra Bekiesza – nadał mu indygenat polski, starostwo lanckorońskie i mianował jednym z dowódców w wojnie z Moskwą w 1579 roku. Był mało wrażliwy na wdzięki niewieście. Żonaty był z Anną Jagiellonką (1576), znacznie od siebie starszą. Większą część życia spędził w obozach wojskowych i przywykł do surowego życia. Jadał codziennie proste potrawy żołnierskie – wołowinę, czosnek, cebulę i owoce. Był znawcą koni i miłośnikiem polowań.

Najbardziej znanym wizerunkiem władcy jest portret pędzla nadwornego malarza Marcina Kobera. Batory był wysokim, dobrze zbudowanym mężczyzna. Nosił słynną węgierską czapkę, miał czarne włosy, krótko przystrzyżoną brodę i wąsy. Złota legenda batoriańska króla-pogromcy Rosjan utrwaliła się w epoce rozbiorów. Sławili go m.in. J.U. Niemcewicz, A. Mickiewicz, M. Bobrzyński. W 1872 roku J. Matejko namalował obraz Batory pod Pskowem. Pozytywną opinię o królu wyrażają także współcześni historycy (np. J. Tazbir, S. Grzybowski, J. Besala), choć dostrzegają oni błędy popełnione przez Batorego, np. w polityce wobec Gdańska i Prus Książęcych.

Literatura:

• W. Zakrzewski, Stefan Batory. Przegląd historii jego panowania i program dalszych nad nią badań, Kraków 1887.
• L. Makkai, Stefan Batory w Siedmiogrodzie, Warszawa 1961.
• D. Wójcik-Góralska, Król niemalowany, Warszawa 1983.
• K. Olejnik, Stefan Batory 1533–1586, Warszawa 1988.
• J. Besala, Stefan Batory, Warszawa 1992.

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europ średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Stefanie Batorym: