Iwan IV Groźny (ur. 25 VIII 1530, zm. 18 III 1584 w Moskwie) – wielki książę moskiewski od 1533 roku, car rosyjski od 16 stycznia 1547 roku. Syn Wasyla III i Heleny Glińskiej. W 1547 roku poślubił Anastazję Romanownę Zacharinę (zm. 1560). Później żenił się jeszcze sześć razy, zawsze z córkami wielkich rodzin bojarskich. Żonami jego były: Maria Czerkaska, Marta Sobakina, Anna Kołtowska, Anna Wasilczikowa, Wasylissa Mielentiewa i Maria Nagoj. Miał pięciu synów i trzy córki, ale tylko dwoje osiągnęło pełnoletność. Urodzeni z pierwszego małżeństwa: zamordowany przez ojca Iwan (1554–1582), car Fiodor I, oraz syn z szóstego małżeństwa z Marią Nagoj – Dymitr (1582–1591), którego tragiczna, nie wyjaśniona śmierć dostarczyła pretekstu do wystąpienia Dymitra Samozwańca.

W chwili śmierci ojca miał trzy lata, matkę stracił mając lat osiem. Wychowywał się w atmosferze bezwzględnej walki o władzę, toczonej przez zmieniające się stronnictwa bojarskie. Do 1538 roku regencję sprawowała matka H. Glińska i jej faworyt Iwan Owczina-Oboleński. Zdławili oni próby przejęcia władzy przez księcia M. Glińskiego (1534) i księcia A. Starickiego (1537). Konkurenci do władzy zginęli zamordowani, a H. Glińska też została podobno otruta. Z kolei I. Oboleńskiego obaliły zwalczające się rody Bielskich i Szujskich.

Kolejno w 1540 i 1542 roku na oczach Iwana dochodziło do przewrotów. Te krwawe wydarzenia zdaniem wielu historyków ukształtowały charakter Iwana. Stał się bezwzględny, skryty, nieufny, skłonny do sadyzmu i okrucieństwa. Mając trzynaście lat kazał swoim sługom zamordować księcia A. Szujskiego, który szczególnie źle i lekceważąco go traktował.

Iwan IV żeniąc się, zgodnie z prawem, osiągnął pełnoletność w wieku siedemnastu lat. Koronował się jako pierwszy w dziejach car rosyjski, przyjmując oficjalny tytuł gosudar, car i wielikij kniaź. Starał się o osłabienie wpływu na rządy bojarów. Pomagali mu w tym zaufani współpracownicy tworzący tzw. Radę Wybraną (A. Adaszew, książę A. Kurbski i pop Sylwester). Dzięki nim udało mu się odsunąć od wpływu na rządy Dumę Bojarską i w 1549 roku zwołać Sobór Ziemski (przedstawicielstwo stanowe). Rozpoczęły się reformy ustrojowe. Iwan IV dokonał reformy administracji lokalnej, stworzył zalążek stałej armii (strzelcy), Sobór Ziemski uchwalił kodyfikację prawa (Sudiebnik, 1550), rozwinęły się nadania ziemskie dla szeregowych dworzan w zamian za służbę wojskową (pomiestja).

Początkowy okres rządów Iwana IV znaczyło pasmo sukcesów zagranicznych. Przyłączył do państwa chanaty kazański i astrachański (wojny 1547–1556), co dało Rosji cały bieg Wołgi i zhołdował Wielka Ordę Nogajską oraz chana syberyjskiego Edigera (1555). Okres ten zakończyło zaangażowanie się Iwana w walkę o dostęp do Bałtyku (1558). Po pierwszych sukcesach w wojnie (zdobycie Narwy i Dorpatu, 1558) przyszło Rosji walczyć z koalicją Danii, Szwecji oraz Litwy. Kraje te, co prawda także walczyły miedzy sobą w zmieniających się sojuszach, ale zgodnie blokowały Rosji dostęp do morza.

Sukcesem Iwana IV było zdobycie Połocka (1563), lecz klęski poniesione w 1564 roku (Uła, Orsza) ujawniły opozycję bojarską — wielu bojarów, z A. Kurbskim na czele, zbiegło na Litwę. Już wcześniej przeciw wojnie w Inflantach, której towarzyszyły od południa najazdy Tatarów, protestowali członkowie Tajnej Rady, wiec car ją rozwiązał (1560). Historycy są zgodni, że moment ten zbiegł się ze śmiercią carowej Anastazji, która miała łagodzący wpływ na męża. Iwan Groźny przystąpił do rozprawy z bojarami; przybrała ona formę opriczniny (1565–1572).

Po rzekomym porzuceniu tronu (1564), proszony o ponowne objęcie władzy Iwan IV narzucił krajowi ogromną daninę (100 tysięcy rubli). Za te pieniądze utworzył z ogromnego obszaru obejmującego północną cześć kraju swoiste państwo w państwie, mające osobny dwór, wojsko, finanse i zarząd, a podporządkowane wyłącznie carowi, nazwane opriczniną (od opricznyj = osobny, odrębny). Bojarzy i szlachta nie zaliczeni do dworu opricznego zostali wysiedleni, a ich dobra skonfiskowane. Opornych karano śmiercią. W 1568 roku rozpoczęła się ogromna fala represji. Zlikwidowane zostało ostatnie księstwo udzielne W. Starickiego, brata stryjecznego cara. Usuwano resztki autonomii wewnętrznej w państwie. W czasie osobistej wyprawy cara i opryczników dokonano masakry w Twerze i Nowogrodzie (1570).

Iwan IV nadał władzy charakter wschodniego despotyzmu. Car tyran rządził stosując terror i budząc grozę poddanych, co dało mu powszechnie używany przydomek. W okresie trwania terroru opricznicy, tj. specjalna gwardia cesarska, krążyła po kraju siejąc zniszczenie. Likwidacja przeciwników cara prowadzona była z bezwzględnym okrucieństwem. Mordowano nie tylko bojarów, ale także ich rodziny, służbę i chłopów. Represje dotykały przedstawicieli wszystkich klas i grup społecznych. W konflikcie z carem znalazł się Sobór Ziemski, ale jego protest (1566) zakończył się wymordowaniem protestujących. Podobny los spotkał metropolitę Filipa Kołyczewa, który za oskarżenie cara o przelewanie krwi niewinnych został pozbawiony godności i uduszony przez oprycznika Malutę Skuratowa. Gdy wydawało się, że wszelka opozycja została stłumiona, w 1571 roku chan Dewlet Gerej spalił Moskwę. O wskazanie mu drogi zostali oskarżeni opricznicy.

Car w 1572 roku rozwiązał opriczninę i rozpoczął nowe krwawe prześladowania. Towarzyszyła im komedia odgrywana przez Iwana IV, który osadził na tronie carskim Tatara Sain-Bułta (Symeona Berkułabowicza, 1572–1574), a sam jako kniaź moskiewski bił przed nim pokłony. Dawały o sobie znać te strony osobowości cara, w których wielu badaczy upatruje objawów paranoi. Objawiały się one szalonymi wybuchami gniewu. Jego ofiarami stali się brat cara Jerzy (1563) oraz, zamordowany osobiście przez Groźnego, syn i następca tronu Iwan (1582).

W 1575 roku Iwan IV wznowił działania w Inflantach. Armia rosyjska opanowała prawie cały ten kraj, jednak błyskotliwe operacje Stefana Batorego (1579–1581) zadały jej klęskę. Gdy Szwecja opanowała wybrzeża Zatoki Fińskiej, wojna była przegrana. Rozejm z Rzecząpospolitą (1582) odbierał Rosji wszystkie zdobycze wojenne. Niewielką rekompensatą były na razie sukcesy na Wschodzie. Car już w 1558 r. zezwolił rodzinie kupców Stroganowów na eksplorację ziem nad Kamą. W 1582 roku zorganizowali oni wyprawę na Syberię, dowodzoną przez kozaka Jermaka, który zdobył Kaszłyk – stolicę chanatu syberyjskiego.

Iwan Groźny był człowiekiem wykształconym, sam trudnił się pracą literacką. Posiadał bibliotekę, niestety zaginioną, zawierającą dzieła greckich autorów starożytnych. Do Rosji dotarły wtedy prądy odrodzenia europejskiego, które wpłynęły na rozwój architektury, natomiast wpływom reformacji car starał się ostro przeciwstawiać. W 1564 roku założona została w Moskwie pierwsza drukarnia. W kulturze epoka Iwana IV zaznaczyła się świetnymi osiągnięciami na polu literatury (M. Grek, I. Piereswietow, Makary, kroniki), architektury (budownictwo kamienne, słynna cerkiew Wasyla Błogosławionego w Moskwie) i sztuki.

Bilans panowania Iwana Groźnego był tragiczny. Przegrana wojna inflancka i opricznina zrujnowały gospodarkę, a armia utraciła najlepsze siły ludzkie. Car osiągnął to, że w całej ziemi ruskiej… tylko on jeden rządzi. Cokolwiek by rozkazał – wszystko jest wypełniane. Nikt mu się nie sprzeciwia, ani duchowieństwo, ani ludzie świeccy (Staden). Umocnienie samowładztwa carskiego, dokonane przez Iwana, spowodowało kryzys, który trapił Rosję przez kilkadziesiąt lat.

Literatura: W.A. Serczyk, Iwan IV Groźny, Wrocław 1986.

Autor hasła:

Krzysztof Pietkiewicz – profesor doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii Europy Wschodniej, związany z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu publikacji, poświęconych m. in. historii Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Współautor „Słownika władców Europ średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”.

Nasze publikacje o Iwanie IV Groźnym: