Przemysł II (ur. 14 X 1257, zm. 8 II 1296 w Rogoźnie) – książę wielkopolski, krakowski, Pomorza Gdańskiego, król Polski od 1295, syn Przemysła I wielkopolskiego i Elżbiety, córki Henryka II Pobożnego.

Urodził się ponad cztery miesiące po śmierci ojca i wychowywał się pod opieką stryja Bolesława Pobożnego i jego żony Jolenty-Heleny. Mając dziesięć lat, pojawił się po raz pierwszy na dokumencie stryja Bolesława. W 1272 roku wziął udział, nominalnie jako dowódca, w wyprawie przeciwko Brandenburgii, podczas której odzyskano Drezdenko i Strzelce.

W 1273 roku uciekł z dworu gnieźnieńskiego i grożąc buntem, wymógł na stryju wydzielenie mu dzielnicy poznańskiej, której był dziedzicem. W tym samym roku jako samodzielny książę wziął udział w wojnie domowej na Śląsku. W 1276 roku zawarł przymierze z Henrykiem IV Prawym, księciem wrocławskim, zobowiązując się do udzielenia mu wszelkiej pomocy. Umowa ta doprowadziła do oziębienia stosunków ze stryjem i klęski w bitwie pod Stolcem w 1277 roku, kiedy to wyruszył na pomoc Henrykowi Prawemu, uwięzionemu przez Bolesława II Rogatkę.

Po śmierci Bolesława Pobożnego (1279) objął rządy w całej Wielkopolsce, W 1281 roku został uwięziony przez Henryka Prawego, który wypuścił go dopiero po odstąpieniu kasztelanii rudzkiej. Odzyskał ją w 1283/84 roku, ale utracił ponownie w zamian za Kalisz, zagarnięty przez Henryka na skutek zdrady Sędziwoja Zaremby.

W 1287/88 roku Przemysł prawdopodobnie zawarł tajne porozumienie o wzajemnym dziedziczeniu z Henrykiem Prawym i Henrykiem I głogowskim. Wtedy też, nie wiadomo, czy na drodze wojennej czy zgodnie ze wspomnianym układem, odzyskał kasztelanię rudzką i południową część ziemi kaliskiej. Od tego czasu poprawiły się stosunki z księciem wrocławskim, który w testamencie przekazał Przemysłowi Małopolskę. Prawdopodobnie Przemysł też sporządził nie zachowany, ale poświadczony w późniejszych źródłach, zapis Wielkopolski na rzecz Henryka Prawego i Henryka głogowskiego.

W 1290 roku, po śmierci księcia wrocławskiego, udało mu się zająć tylko Kraków, ponieważ w ziemi sandomierskiej wbrew porozumieniom usadowił się Władysław Łokiełek. Pretensje do Krakowa rościł sobie także król czeski Wacław II, popierany przez cześć możnowładztwa małopolskiego. Doszło wtedy do układu, w którym Przemysł zrezygnował ze swych praw do Małopolski na rzecz władcy czeskiego oraz zobowiązał się do udzielenia mu poparcia przy jej opanowywaniu, co było skierowane przeciwko Łokietkowi.

Zaznaczyć należy, że opuszczając Małopolskę we wrześniu 1290 roku, Przemysł zabrał ze sobą przechowywane na Wawelu insygnia koronacyjne. Już jednak w 1293 roku, za sprawą arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki, zawarł układ z Władysławem Łokietkiem i jego bratem Kazimierzem, księciem łęczyckim, skierowany przeciwko rządom Wacława II w Małopolsce. Może to stanowić dowód, że książę wielkopolski nie wyrzekł się do końca idei opanowania tej dzielnicy. Z kolei sojusz ten umożliwił Łokietkowi przejęcie Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego po śmierci Przemysła.

W polityce wewnętrznej kontynuował poczynania swych poprzedników, opierając się w dużej mierze na Kościele. Nie można jednak twierdzić, że był tylko narzędziem w ręku arcybiskupa Jakuba Świnki. Nie zawsze dobrze układała się jego współpraca z możnowładztwem. W 1284 roku udało mu się opanować tendencje odśrodkowe w Wielkopolsce przez uwięzienie przywódców stronnictwa prośląskiego z rodu Zarembów. Dużego poparcia udzielał rycerstwu i miastom. Szczególnymi jego względami cieszył się Poznań, który według jego zamiarów miał być grodem centralnym, o czym świadczy szeroko zakrojony program rozbudowy zamku poznańskiego.

Ważne znaczenie w rozległych planach Przemysła miał zapoczątkowany przez stryja Bolesława Pobożnego sojusz z Mściwojem II gdańskim (1272). Doprowadził do jego zacieśnienia i zawarcia w Kępnie 15 lutego 1282 roku układu, który gwarantował mu objecie rządów na Pomorzu Gdańskim po śmierci Mściwoja.

Lata następne to wzrost rywalizacji z Brandenburgią o Pomorze Gdańskie, do której włączył się Wisław, książę Rugii. W tej sytuacji Przemysł zawarł w 1287 roku w Słupsku sojusz z Mściwojem i Bogusławem IV, księciem Pomorza Zachodniego. Próbą pozyskania Brandenburgii był ślub Przemysła z Małgorzatą, córka Albrechta III, margrabiego brandenburskiego. Poparcie, jakiego Przemysłowi udzieliło możnowładztwo i rycerstwo pomorskie, zadecydowało o tym, że przejęcie spuścizny po Mściwoju w 1294 roku odbyło się bez przeszkód ze strony Brandenburgii.

Dzięki temu stał się najpotężniejszym władcą spośród Piastów. Pozwoliło mu to na podjęcie idei odbudowy uniwersalnego Królestwa Polskiego i dało podstawy do starania się w Rzymie o koronę królewską. Głównym inspiratorem i orędownikiem tej idei był arcybiskup Jakub Świnka, który 26 czerwca 1295 roku osobiście wraz z większością biskupów polskich koronował Przemysła II na króla Polski. Koronacja ta, mimo że terytorium, którym władał Przemysł, ograniczało się do dwóch dzielnic, odrodziła po ponad dwustu latach ideę Królestwa Polskiego, miało doniosłe znaczenie dla przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego. Przemysł zaczął używać pieczęci majestatycznej z orłem, co Długosz podkreślił w swoich Rocznikach, pisząc: On pierwszy zwrócił Polakom godła ich zwycięskie.

Przemysł II królem był tylko siedem miesięcy – 8 lutego 1296 roku został zamordowany w Rogoźnie za sprawą margrabiów brandenburskich, prawdopodobnie nie bez udziału opozycji spośród miejscowego możnowładztwa. Znalazł się w Rogoźnie na zapustach, a intencją Brandenburczyków było uprowadzenie króla i wymuszenie ustępstw na rzecz Marchii Brandenburskiej na Pomorzu Gdańskim. Podczas porwania król został ciężko ranny i gdy okazało się, że ucieczka z nim jest niemożliwa, został przez porywaczy dobity. Pochowano go w katedrze poznańskiej obok jego drugiej żony Ryksy.

Był trzykrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną (od 1273) była Ludgarda, córka Henryka I Pielgrzyma, księcia meklemburskiego, która zmarła w niejasnych okolicznościach w 1283 roku (w źródłach spotyka się informacje, że została zamordowana z rozkazu męża). W 1285 roku poślubił Ryksę, córkę Waldemara, zdetronizowanego króla szwedzkiego. Małżeństwo to było bardzo udane. Ryksa zmarła ok. 1289–1292 roku i została pochowana w katedrze poznańskiej. Z tego związku urodziła się w 1288 roku córka Ryksa (wydana za króla Czech i Polski Wacława II, a po jego śmierci za Rudolfa Habsburga). Ostatnia żoną była Małgorzata, córka margrabiego brandenburskiego Albrechta III. Ślub odbył się przed 23 kwietnia 1293 roku. Było to małżeństwo bezdzietne. Małgorzata po śmierci Przemysła wyjechała z Polski, a w 1302 roku wyszła ponownie za mąż.

Oceny Przemysła w literaturze historycznej są skrajne, a zdeterminowały je dwa wydarzenia: niewyjaśniona śmierć jego żony Ludgardy i zabójstwo w Rogoźnie. Jedni odmawiają mu wszelkich zasług i rysują jego osobę i charakter w czarnych barwach. Za to Jan Długosz pisał, że łatwo zyskiwał sobie życzliwość tak panów jak ludu, przewyższał innych pobożnością, nieskazitelnymi obyczajami, uczciwością, sprawiedliwością i prawdziwą łagodnością.

Sprzyjający mu historycy podkreślają jego ambicję, zmysł polityczny, cierpliwość w dochodzeniu do celu, połączoną z uporem w realizacji zamierzeń. Przemysł stał się bohaterem wielu dzieł literackich, ale przeważnie jako sprawca tragedii Ludgardy. Z dzieł plastycznych można wymienić obraz J. Matejki Śmierć Przemysła w Rogoźnie i W. Gersona Zamordowanie Przemysła.

Literatura: B. Nowacki, Przemysł II, książę wielkopolski, król Polski 1257–1296, Poznań 1995.

Autor hasła:

Jacek Jaskulski – doktor nauk humanistycznych, historyk mediewista związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Biblioteką Kórnicką PAN. Współautor „Słownika władców polskich”, „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Zmarł w 2006 roku.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Przemyśle II: