Michał Korybut Wiśniowiecki (ur. 31 VII 1640 w Wiśniowcu na Wołyniu, zm. 10 XI 1673 we Lwowie) – król Polski od 1669, jedyny syn Jeremiego Michała Wiśniowieckiego, wojewody ruskiego, słynnego pogromcy powstań kozackich na Ukrainie, oraz Gryzeldy Konstancji Zamoyskiej, córki Tomasza, kanclerza wielkiego koronnego.

Wcześnie osierocony przez ojca (1651), wychowywał się pod opieką biskupa wrocławskiego i płockiego, królewicza Karola Ferdynanda Wazy, potem zaś na dworze królewskim, gdzie zyskał sympatię królowej Ludwiki Marii. W czasie najazdu szwedzkiego na Polskę przebywał u boku pary królewskiej w Głogówku na Śląsku, a następnie na studiach w Pradze. Po 1660 roku odbył długą podróż po Europie, goszcząc m.in. w Wiedniu i Dreźnie. Nauczył się dobrze kilku języków – francuskiego, łaciny, niemieckiego, włoskiego, tureckiego i tatarskiego.

Przed 1669 rokiem nie brał aktywnego udziału w życiu publicznym i nie piastował żadnych urzędów. Wybór na króla Polski zawdzięczał nie tyle rycerskiej sławie swego ojca, ile ówczesnej sytuacji politycznej w kraju. Jego kandydaturę wysunął podkanclerzy koronny Andrzej Olszowski, który wiosną 1669 roku rozesłał na sejmiki przedelekcyjne i rozrzucił w Warszawie broszurę propagandową pt. Censura candidatorum sceptri Polonici (Ocena kandydatów do berła polskiego).

Krytyka obcych władców starających się o tron polski i wystąpienie z koncepcją elekcji „Piasta”, określanego jako Polonus populariter Piastus (Polak zwany Piastem) spotkały się z bardzo życzliwym przyjęciem szlachty. Podatne na propagandę Olszowskiego masy szlacheckie odrzuciły na polu elekcyjnym kandydatów popieranych przez stronnictwa francuskie i habsburskie – przedstawiciela młodszej linii dynastii Burbonów, księcia Ludwika II zwanego Wielkim Kondeuszem, księcia lotaryńskiego Karola i księcia neuburskiego Filipa Wilhelma, a następnie 19 czerwca 1669 roku wybrały na króla Polski Michała Korybuta Wiśniowieckiego.

Jego elekcja była manifestacją niechęci szlachty do cudzoziemców, która przybrała na sile w obliczu działalności partii magnackich kompromitujących się konszachtami i spiskami z dworami obcych państw. Osadzenie na tronie osoby pozbawionej kwalifikacji do roli króla było świadomą akcją przywódców szlacheckich. Przyszły król był człowiekiem nieżonatym, młodym (miał 28 lat), małomównym, zabobonnie pobożnym, bez większych ambicji i doświadczenia politycznego, w dodatku biednym, gdyż w wyniku powstania Chmielnickiego utracił ogromne dobra ziemskie na Ukrainie zadnieprzańskiej. Nie zagrażał wiec „złotej wolności” szlacheckiej.

Współcześni polscy pisarze przyjęli wynik elekcji z radością i entuzjazmem, m.in. autor pamiętników Jan Chryzostom Pasek i poeta Wacław Potocki, który w Wojnie chocimskiej przyrównywał Michała do orła. Nowy władca nie budził jednak respektu ani u Polaków, ani u obcych. Nie przyciągał prezencją, figurę miał drobną, mizerną, dla ukrycia wad w budowie ciała paradował we francuskim stroju, nosił także perukę, gdyż wyłysiał już w wieku młodzieńczym. Mimo starannego wykształcenia nie odznaczał się wybitnymi cechami umysłu, był człowiekiem dość ograniczonym i nie potrafił zbudować wokół siebie oddanego stronnictwa.

Ten stan rzeczy wykorzystała partia francuska tzw. malkontentów, kierowana przez prymasa Mikołaja Prażmowskiego i hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego, która po porażce księcia Kondeusza na polu elekcyjnym przeszła natychmiast do gwałtownej opozycji. Występowała ona początkowo z planem unieważnienia elekcji, a po koronacji Michała dokonanej 29 września 1669 roku w Krakowie, zabiegała o detronizację nowego króla. Opozycyjni magnaci wyrażali się z pogardą o królu, nazywając go małpą, zastrachaną sową, głupcem i nędzarzem. Uciekali się nawet do ordynarnych pomówień, m.in. posądzali go niesłusznie o impotencję, homoseksualizm i inne zboczenia.

Działania zwolenników zbliżenia z Francja zaostrzyły poważnie sytuacje polityczną w kraju i doprowadziły jesienią 1669 roku do zerwania sejmu koronacyjnego. Skłoniło to podkanclerzego koronnego Olszowskiego, faktycznego sternika państwa, do szukania pomocy na dworze wiedeńskim. 27 lutego 1670 roku król Michał, mimo protestów opozycji, poślubił w Częstochowie arcyksiężniczkę habsburską Eleonorę Marię Józefę, siostrę cesarza Leopolda I.

Małżeństwo to związało go z Austrią i wzmocniło jego stanowisko wobec poczynań stronnictwa francuskiego. Malkontenci nie zamierzali jednak rezygnować z planów detronizacyjnych i znaleźli sobie szybko nowego kandydata do tronu polskiego, księcia francuskiego Karola de Longueville. Zaatakowali króla już na sejmie wiosennym w 1670 roku, zarzucając mu zawarcie małżeństwa bez zgody sejmu i potępiając jego układy z Habsburgami. Nie bacząc na ważne kwestie poruszone przez króla (m.in. zagrożenie tureckie, uspokojenie Kozaków, zapłata wojsku), doprowadzili do zerwania sejmu.

Mimo poparcia udzielonego królowi przez szlachtę na sejmie jesiennym w 1670 roku, działalność malkontentów powodowała paraliż państwa. Sytuacja króla stawała się coraz trudniejsza. Musiał zwalczać opozycję i równocześnie rozwiązywać skomplikowane problemy polityki zagranicznej. Słabość kraju rozdartego wewnętrznymi waśniami uwidoczniła się już w czasie bezkrólewia, kiedy elektor brandenburski i książę pruski Fryderyk Wilhelm zajął zbrojnie (1668) należące do Polski starostwo drahimskie.

Król usiłował wymusić na elektorze pewne ustępstwa. Zwlekał w tym celu z zatwierdzeniem postanowień welawsko-bydgoskich, dotyczących rozwiązania stosunku lennego Prus Książęcych z Polską i przyjmował u siebie pruskich opozycjonistów. Nie mógł jednak wykorzystać sprawy przywódcy pruskiej opozycji antybrandenburskiej Krystiana Ludwika Kalksteina, porwanego na rozkaz elektora 28 listopada 1670 roku z Warszawy i straconego w 1672 roku w Kłajpedzie. Sejm zwołany na początku 1672 roku, który miał rozpatrzyć tę kwestię, stał się ponownie areną walki króla z opozycją, dążącą do jego detronizacji. Zarzucano królowi Michałowi, że źle obchodzi się z żoną, że zmusza ją do udawania połogu (chociaż była dwukrotnie w ciąży, a jesienią 1670 poroniła dziecko płci męskiej). Prymas Prażmowski proponował unieważnienie małżeństwa i wydanie Eleonory Marii Józefy za nowego elekta – księcia de Longueville’a.

W tej sytuacji król, w obliczu nowego zagrożenia zewnętrznego (wojna z Turcją), zmuszony był zapomnieć o gwałtach brandenburskich i w celu uzyskania od elektora pomocy wojskowej odnowił z nim 26 marca 1672 roku dawny układ. Wewnętrzna słabość Polski rzutowała również na stosunki z Rosją, od której nie udało się Michałowi odzyskać Kijowa (w myśl rozejmu andruszowskiego z 1667 największe miasto krainy miało zostać zwrócone Polsce przez cara w 1669).

Malkontenci zażądali od króla 25 czerwca 1672 roku złożenia korony dla dobra ojczyzny, a po jego stanowczej odmowie ogłosili 1 lipca manifest, obwiniający monarchę o wszystkie nieszczęścia Polski. Groźbę wojny domowej oddalił na krótko najazd sułtana tureckiego Mehmeda IV. Turcy zdobyli Kamieniec Podolski (27 VIII 1672), oblegli Lwów i zmusili Polskę do zawarcia 18 października 1672 roku haniebnego traktatu w Buczaczu. Rzeczpospolita utraciła wówczas całe Podole wraz z Kamieńcem Podolskim i zgodziła się na wnoszenie corocznych opłat na rzecz sułtana.

Tymczasem pospolite ruszenie szlachty i wojsko koronne zamiast maszerować przeciwko Turkom zaangażowało się w wewnętrzne walki o tron królewski. Prohabsburska grupa magnatów i masy szlacheckie kierowane przez biskupa poznańskiego Stefana Wierzbowskiego stanęły w obronie króla i zawiązały 14 października 1672 roku konfederację gołąbską. W rewanżu malkontenci z Janem Sobieskim na czele zorganizowali 23 listopada 1672 roku konfederację oddanego sobie wojska, tzw. szczebrzeszyńską.

Wojnę domową zażegnało pośrednictwo królowej i nuncjusza papieskiego. Do pojednania zwaśnionych stron doszło wiosną 1673 roku na sejmie pacyfikacyjnym, zwołanym w celu uchwalenia programu obrony kraju przed inwazją turecką. Król Michał nie doczekał już zwycięskiej bitwy pod Chocimiem. Podczas wyprawy poważnie zachorował (cierpiał na wrzody w przewodzie pokarmowym) i przekazał naczelne dowództwo Janowi Sobieskiemu. Zmarł bezpotomnie we Lwowie i został pochowany w katedrze na Wawelu.

Historiografia polska (m.in. J. Szujski, T. Korzon, W. Konopczyński) ocenia króla Michała negatywnie. Należy jednak pamiętać, że przyszło mu panować w wyjątkowo trudnych czasach. Zwrócił już na to uwagę A. Przyboś, autor jego biografii. Król żywił zainteresowania artystyczne, wystawiał na dworze balety i komedie. Opiekował się malarzem Danielem Jerzym Schultzem z Gdańska, który namalował portret króla, znajdujący się obecnie na Wawelu.

Dramatyczne czasy jego panowania znalazły odbicie w literaturze pięknej. Uwiecznił je m.in. J. I. Kraszewski w swej powieści Król Piast z 1888 roku i H. Sienkiewicz w Panu Wołodyjowskim z 1887–1888 roku. Ta ostatnia powieść doczekała się w 1969 roku adaptacji filmowej pod tym samym tytułem w reżyserii J. Hoffmana. Sprawę Kalksteina w formie przygodowej przedstawił serial telewizyjny Czarne chmury w reżyserii A. Konica z 1973 roku.

Literatura:

• Z. Kuchowicz, Literatura szlachecka wobec elekcji Michała Wiśniowieckiego, Wrocław 1955.
• A. Przyboś, Michał Wiśniowiecki 1640–1673, Kraków 1984.

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europ średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Michale Korybucie Wiśniowieckim: