fot.Albrecht Dürer/domena publiczna Najbardziej znany portret Zygmunta Luksemburskiego.
Zygmunt Luksemburski (ur. 15 II 1368 w Pradze, zm. 9 XII 1437 w Znojmie) – król węgierski w latach 1387–1437, czeski od 1420 roku (faktycznie władał od 1436), rzymski od 1410 roku, cesarz od 1433 roku. Syn Karola IV Luksemburskiego i Elżbiety Pomorskiej. W 1385 roku ożeniony z Marią, córką Ludwika Węgierskiego, w 1408 roku – z Barbarą Cyllejską. Z drugiego związku przyszła na świat jedyna córka Zygmunta, Elżbieta. Pochowany w Nagyvárad.
Urodzony w Pradze (zdaniem S. Wefersa – w Norymberdze), jako kilkudniowe dziecko został przez ojca zaręczony z Katarzyną, córką margrabiego brandenburskiego Fryderyka Hohenzollerna. W 1373 roku został margrabią brandenburskim; przeznaczono go na męża Marii, córki Ludwika Węgierskiego, by w przyszłości mógł dziedziczyć tron polski. Po śmierci Karola IV został przez matkę odwieziony do Tyrnawy na dwór Ludwika. Miał tam przebywać aż do czasu zaślubienia Marii.
Otrzymał bardzo gruntowne wychowanie, uczył się niemieckiego, czeskiego, węgierskiego, łaciny, francuskiego, włoskiego i być może chorwackiego. Nad jego edukacją czuwał humanista z Florencji Niccolo dei Beccari. Ludwik Węgierski, zamierzając oddać tron polski Marii, wyprawił Zygmunta do Polski na początku 1382 roku, by objął on rządy namiestnicze po śmierci Zawiszy z Kurozwęk. Zygmunta nie wpuszczono jednak do Krakowa, fiaskiem zakończyła się również następna wyprawa z 1383 roku.
Gdy zawiodły próby opanowania korony polskiej, pozostał Zygmuntowi tylko tron węgierski. Maria objęła tron po śmierci Ludwika (1382), ale rządy sprawowała jej matka Elżbieta Bośniaczka i jej faworyt Mikołaj Garai. Zwlekanie z zawarciem małżeństwa Zygmunta z Marią wywołało niepokój dynastii luksemburskiej. Elżbieta Pomorska wszelkimi sposobami próbowała nakłonić Wacława IV do podjęcia interwencji na Węgrzech, Zygmunt zaś zjawił się w Pradze w maju 1385 roku, by prosić brata o pomoc w zebraniu armii (sam już od kwietnia werbował wojsko na Morawach, zastawiając kilka miast brandenburskich za pięćdziesiąt tysięcy kop groszy praskich).
W czasie nieobecności Zygmunta na Węgrzech Elżbieta Bośniaczka postanowiła wydać Marię za Ludwika, syna króla francuskiego Karola V Mądrego, wysyłając w tej sprawie poselstwo do Francji. Zygmunt zdołał jednak opanować sytuację, obległ Budę i wymusił swój ślub z Marią (15 XI 1385).
Sukces był krótkotrwały, gdyż część szlachty węgierskiej, na czele z biskupem zagrzebskim Pawłem Horvathym, powołała na tron Karola Durazzo, stryjecznego brata Marii. Ten zebrał silną armię w Chorwacji, zajął Budę i koronował się w grudniu 1385 roku. Zygmunt musiał uchodzić z Węgier. Rządy Karola trwały bardzo krótko, gdyż został on zamordowany z rozkazu Elżbiety w 1386 roku, co wywołało zbrojne powstanie. Elżbieta i Maria zostały uwięzione (Elżbietę uduszono w I 1387). Korzystając z pomocy neapolitańskiej, Zygmunt uwolnił żonę i 31 marca 1387 roku koronował się na króla węgierskiego.
Broniąc zagrożonych Węgier przed inwazją Turków osmańskich, którzy od 1383 roku podjęli zdecydowanie ofensywną politykę (1389 bitwa na Kosowym Polu), zorganizował krucjatę, w której wzięło udział także rycerstwo zachodnie (Francuzi, Burgundczycy), zakończoną klęską w bitwie pod Nikopolis (25 IX 1396). Zygmunt ratował się ucieczką z pola bitwy i drogą morską przez Konstantynopol dotarł na Węgry.
Zygmunt propagował pomysł wielkiej krucjaty antytureckiej jako głównego zadania świata chrześcijańskiego. W 1428 roku Jerzy Branković, chcąc uwolnić Serbię spod zwierzchnictwa tureckiego, oddał Zygmuntowi Belgrad w zamian za pomoc zbrojną. Wyprawa serbsko-węgierska skończyła się klęską pod Gołubcem i ponowną ucieczką Zygmunta z pola bitwy. Do jego śmierci nie dochodziło już do konfliktów z Turkami, ponieważ sułtan respektował zawarte wcześniej zawieszenie broni.
W 1400 roku Zygmunt nie udzielił pomocy swemu bratu Wacławowi, pozbawionemu korony niemieckiej, gdyż jego żądania dotyczące sfinansowania wyprawy, wydania Śląska, Moraw i Łużyc oraz zagwarantowania następstwa w Czechach spotkały się z odmową Wacława. Władza Zygmunta na Węgrzech też nie była zbyt pewna. Od kwietnia 1401 roku był więziony przez swych poddanych, a uwolniono go dopiero we wrześniu, m.in. dzięki zabiegom Wacława IV, który wypłacił Garaiowi tysiąc dukatów za oswobodzenie brata. Jako pragmatyk, Zygmunt po uwolnieniu wydał akt amnestii, obawiając się zaognienia sytuacji.
W 1402 roku popadł w ostry konflikt z Wacławem IV, którego nawet uwięził, mając nadzieję na podporządkowanie sobie Czech. Jego plany pokrzyżował m.in. papież Bonifacy IX, popierając Władysława, syna Karola Durazzo, który zdołał nawet koronować się na króla Węgier w sierpniu 1403 roku. Zygmuntowi udało się wyjść zwycięsko z tej rywalizacji, ale jego apetyt na koronę czeską spowodował próbę porozumienia czesko-polskiego w 1404 roku, gdy Wacław IV zaproponował Jagielle zwrot Śląska za pomoc w walce z bratem.
Po śmierci Ruprechta Wittelsbacha (1410) Zygmunt rozpoczął starania o koronę niemiecką. Ubiegł go jednak inny z Luksemburgów, bratanek Karola IV, margrabia morawski Jobst, który otrzymał większe poparcie elektorów (wybrany 1 IX 1410, Zygmunt zaś 20 IX). Porażka była jednak tylko chwilowa, gdyż nowy król zmarł już w styczniu 1411 roku, i Zygmunt, wobec braku poparcia elektorów dla Wacława IV, pozostał jedynym kandydatem do korony. Wybrano go ponownie 21 lipca 1411 roku. Próbował zreformować ustrój i administrację Rzeszy, ale stanął do z góry przegranej walki, ponieważ jego władza była iluzoryczna, nie posiadał bowiem żadnego terytorium w Rzeszy (w 1410 oddał Marchię Brandenburską Fryderykowi I Hohenzollernowi, co potwierdził pięć lat później).
fot.Knackfuß Hermann/domena publiczna Bitwa pod Nikopolis.
Jego europejska pozycja opierała się głównie na osobistym autorytecie i własnych talentach dyplomatycznych. Dążąc do przeprowadzenia gruntownej reformy w Kościele, poparł nurt koncyliarystyczny. Skłonił Jana XXIII do zwołania soboru w Konstancji (1414–1418), mając nadzieję doprowadzić do jedności w Kościele. Chciał zrealizować przy sposobności dwie idee: doprowadzić do unii z Kościołem wschodnim i zorganizować generalną krucjatę antyturecką. Do wyboru papieża Marcina V (1417) był niekwestionowaną głową soboru.
Jego wizerunkowi nie zaszkodziło spalenie na stosie Jana Husa, któremu wcześniej wydał glejt bezpieczeństwa na przejazd do Konstancji, gdyż czeskiego reformatora zgodnie uznano za heretyka (podejmował zresztą w Konstancji próby pogodzenia Husa z Kościołem). Znienawidzono go jednak w Czechach, powszechnie uznając za sprawcę śmierci Husa. Z tego względu jego próby przejęcia korony po zmarłym Wacławie IV (1419) spotykały się z gwałtownymi oporami. Udało mu się wprawdzie koronować 28 lipca 1420 roku (w marcu ogłoszono krucjatę przeciw husytom), ale kilkunastoletnie walki ze zrewoltowanymi Czechami (klęski pod Usti nad Łabą, Tachowem i Domažlicami) przyniosły efekty w latach trzydziestych, po podpisaniu kompaktatów praskich. Dopiero w latach 1436–1437 Zygmunt mógł objąć tron czeski.
Poparł także sobór bazylejski (od 1431), widząc w nim szansę wzmocnienia nadszarpniętego wojnami husyckimi autorytetu i dokończenia reformy zapoczątkowanej w Konstancji. Tym razem jednak nie udało mu się odegrać roli sprzed kilkunastu lat. Jedynym sukcesem była koronacja cesarska 31 maja 1433 roku. Dwa lata wcześniej koronował się w Mediolanie na króla longobardzkiego.
Rywalizując z Polską o Ruś Czerwoną, Mołdawię i Wołoszczyznę, konsekwentnie dążył do osłabienia państwa polsko-litewskiego. Jego polityka opierała się na ciągłym wspieraniu zakonu krzyżackiego (np. stanął po jego stronie w czasie wojny 1409–1411). Jako superarbiter w sporach polsko-krzyżackich (aż do początku 1420) robił wszystko, by nie osłabić państwa zakonnego. Był pomysłodawcą, nieudanego wprawdzie, ale całkiem realnego, planu rozbioru Polski koniec XIV wieku. Próbował nie dopuścić do wzmocnienia Polski (próby rozerwania porozumienia polsko-brandenburskiego), wysuwając zaś projekt koronacji Witolda na króla Litwy (Łuck 1429), dążył do rozerwania unii lub przynajmniej nadszarpnięcia związku obu państw.
Następcą tronu węgierskiego i czeskiego był zięć Zygmunta Albrecht Habsburg. Pod koniec życia Luksemburczyka powstał w Polsce plan (inicjatorem był najpewniej Zbigniew Oleśnicki) zawarcia wielkiego sojuszu, który na zawsze rozerwałby zagrażający Jagiellonom sojusz luksembursko-krzyżacki. Obaj synowie Jagiełły mieli pojąć za żony córki Albrechta, który nie miał męskiego potomka, by z nimi przejąć obie luksemburskie korony. Zygmunt, któremu ten plan przedłożono, zwlekał z podjęciem decyzji, podchwyciła go jednak jego żona Barbara. Licząc na szybką śmierć męża, sama chciała poślubić Władysława Warneńczyka (różnica wieku miedzy nimi wynosiła piętnaście lat) i wprowadzić go u swego boku na tron. Plan ten storpedował Zygmunt, który 5 grudnia 1437 roku (na cztery dni przed swą śmiercią) nakazał uwięzić Barbarę.
Zygmunt jako władca potrafił wychodzić obronną ręką z największych tarapatów (początek rządów węgierskich, schyłek husytyzmu) i ponosić upokarzające porażki (polityka antyturecka, walka o koronę czeską). Był mistrzem intrygi dyplomatycznej, umiał wykorzystać każdą sytuacje dla wzmocnienia swej pozycji. Zawsze zbyt słaby, by móc liczyć na siłę oręża, umiał doskonale rekompensować to sobie grą dyplomatyczną. Przez całe panowanie kontrolował sytuację w środkowowschodniej Europie.
Zaciekły wróg państwa polsko-litewskiego, robił wszystko, by pokrzyżować plany Jagiełły i skłócić go z Witoldem. Trudno się dziwić, że polski kronikarz Jan Długosz, który nienawidził go z całych sił, jego polityczną skuteczność nazywał obłudą i perfidią. Mimo porażek i trudności, jakie napotykał na swej drodze, potrafił poddźwignąć autorytet Luksemburgów po fatalnych rządach Wacława IV, czego finałem była korona cesarska uzyskana pod koniec życia. Najbardziej znanym wizerunkiem Zygmunta Luksemburskiego jest olejny portret pędzla Albrechta Dürera z 1512 roku.
Literatura:
- Z. H. Nowak, Międzynarodowe procesy polubowne jako narzędzie polityki Zygmunta Luksemburskiego w północnej i środkowowschodniej Europie (1414–1425), Toruń 1981.
- Z. H. Nowak, Polityka północna Zygmunta Luksemburskiego do roku 1411, Toruń 1964.