Ryksa Elżbieta (ur. I IX 1288 w Poznaniu, zm. 19 X 1335 w Brnie) – królowa Czech i Polski, druga żona Wacława II, króla Czech i Polski, potem Rudolfa Habsburga, jedyna córka Przemysła II i jego drugiej żony Ryksy.

W wieku trzech lat została zaręczona z Ottonem, synem margrabiego brandenburskiego Albrechta III. Po tragicznej śmierci ojca (8 II 1296), a może wcześniej, wyjechała na dwór brandenburski, ale planom małżeńskim przeszkodziła śmierć Ottona w 1298 lub 1299 roku.

W 1300 roku losami Ryksy zainteresował się owdowiały w 1297 roku Wacław II oraz zwolennicy jego panowania w Wielkopolsce. W celu umocnienia jego praw do korony polskiej podjęto decyzję o małżeństwie z Ryksą. W tymże roku została ona sprowadzona na dwór praski i oddana pod opiekę księżnej Gryfiny, wdowy po Leszku Czarnym, która była ciotką Wacława.

Ślub połączony z koronacją Ryksy na króIową czeską i polską odbył się dopiero 26 maja 1303 roku prawdopodobnie w wielkim pośpiechu, pod wpływem narastającego konfliktu z Albrechtem Habsburgiem, władcą niemieckim. Od czasu ślubu Ryksa zaczęła używać imienia Elżbieta, chociaż w Czechach znana też była pod zdrobnieniem imienia Ryksa jako Reiczka. Opóźnienie, jakie nastąpiło pomiędzy przybyciem Ryksy do Pragi a ślubem, tłumaczone jest w dwojaki sposób: albo że musiała osiągnąć lata sprawne do małżeństwa albo iż zwłoka wynikała z rozwiązłego życia Wacława, który utrzymywał wtedy konkubinę Agnieszkę.

Związek z Wacławem był krótkotrwały, zmarł on 21 czerwca 1305 roku, a kilka dni później (25 VI) Ryksa urodziła córkę Agnieszkę. Po zabójstwie w Ołomuńcu 4 sierpnia 1306 roku syna Wacława II, Wacława III, Ryksa powtórnie stała się przedmiotem gry politycznej. Po koronę czeską sięgnął Rudolf, syn Albrechta Habsburga. Chcąc ułatwić sobie drogę do tronu czeskiego, a także polskiego, poślubił w Pradze osiemnastoletnią wdowę (16 X 1306). To małżeństwo także nie trwało długo, Rudolf zmarł nagle 4 lipca 1307 roku.

Po jego śmierci Ryksa, wykorzystując sumy pochodzące z zapisów obu mężów (dwa razy po 20 tysięcy grzywien), uzyskała we wschodnich Czechach bogatą oprawę wdowią, której głównym ośrodkiem był Hradec Kralove. Stąd nazywano ją w Czechach panią na Hradcu lub hradecką królową. Wraz ze śmiercią Rudolfa rozpoczęła się walka o tron czeski między Henrykiem karynckim a Habsburgami.

Po opanowaniu części Czech przez Henryka, Ryksa uciekła z dwuletnią córeczką do obozu austriackiego pod Kutną Horą, a później przebywała w Austrii. Do Czech wróciła po zawarciu pokoju (1308) i osiadła na najbliższe 10 lat w Hradcu. W 1310 roku władza w Czechach przeszła w ręce Luksemburgów. Jan Luksemburski popadł w konflikt z możnowładztwem czeskim, na czele którego stanął Henryk z Lipy. Napięte były także stosunki miedzy nim a Ryksą, która stanęła po stronie Henryka z Lipy (była jego kochanką). W 1318 roku sprzedała swoje włości wokół Hradca Janowi Luksemburskiemu i przeniosła się do Brna. W 1323 roku założyła i uposażyła klasztor Cysterek w Starym Brnie, w którym została pochowana.

Autor hasła:

Jacek Jaskulski – doktor nauk humanistycznych, historyk mediewista związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Biblioteką Kórnicką PAN. Współautor „Słownika władców polskich”, „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Zmarł w 2006 roku.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Ryksie Elżbiecie: