fot.Brodero Matthiesen/domena publiczna Stefan Czarniecki został upamiętniony w naszym hymnie narodowy, ale jego biografia skrywa również mroczne karty.

Do historii przeszedł jako nieustraszony pogromca Szwedów i bohater uwieczniony w „Mazurku Dąbrowskiego”. Z drugiej strony – Czarniecki nigdy nie oduczył się zwyczajów, których nabrał, przebywając wśród lisowczyków. Dziś zostałby zapewne uznany za zbrodniarza wojennego. Jak bardzo był okrutny?

Po raz pierwszy zrobiło się o nim głośno w grudniu 1637 roku. Pod Kumejkami stanął na czele szarży, która dokonała rzeczy niebywałej –  przerwała tabor kozacki. Dał przy tym popis szaleńczej odwagi, nie licząc się ze stratami własnymi (chorągiew Czarnieckiego „zubożała” o 25 ludzi i 40% koni). Przy okazji nabrał przekonania, że za pomocą jazdy można dokonać wszystkiego.

Jako samodzielny dowódca często osobiście prowadził żołnierzy do ataku i nie przejmował się, gdy jego własne szeregi się przerzedzały. Nie dbał też o swoje bezpieczeństwo. W 1653 roku przypuścił szturm na Monasterzyska, bronione przez kozackiego pułkownika Iwana Bohuna. Podkomendni Czarnieckiego zdobyli wały i zaczęli rozbierać palisady. On sam z szablą w garści wdarł się jako pierwszy do miasteczka – lecz został postrzelony. Stracił część podniebienia, którą później zastąpiono metalową blaszką.

„Wojna ludzi nie rodzi”

Potem jeszcze nieraz świecił przykładem. W 1655 roku, jako komendant Krakowa, oblężonego przez Szwedów, podobno nosił wodę do gaszenia pożarów. W październiku 1660 roku nad rzeką Basią, gdzie toczono bitwę z Rosjanami, przybiegł do żołnierzy, wołając: „Terazże, mości panowie, komu Bóg i cnota miła, za mną!”. Jak wspominał uczestnik starcia, Jan Chryzostom Pasek: „sam przed nami natarczywie skoczywszy, siekł, strzelał, narażał się nie jak hetman, ale jak prosty żołnierz”.

fot.domena publiczna Czarniecki nigdy nie uchylał się od walki w pierwszej linii.

Czarniecki ryzykował zdrowiem i życiem, ale też bez wahania szafował krwią swoich ludzi. Kiedy w 1664 roku pod Stawiszczami zarzucano mu, że naraża w szturmach wojsko na straty, odpowiedział: „Rzecz wiadoma, że wojna ludzi nie rodzi”.

Wśród podkomendnych utrzymywał dyscyplinę żelazną ręką. (…) Kiedy w 1656 roku skarżono się przyszłemu hetmanowi, że jego żołnierze dopuścili się grabieży w Wielkopolsce, zareagował zdecydowanie – i bez litości. Jak opisał to wydarzenie pamiętnikarz Mikołaj Jemiołowski:

Karał, bił, to albo samym wieszać się kazał, albo i sam spod uwiązanych na drzewie, albo na wrociech, konia zacinał. Nawet w ogień świętokradców miotać kazał, u ogona końskiego tych predończyków [tj. nikczemników] uwiązawszy, za nogi po cierniach i krzakach włóczyć rozkazywał. Przecież i to nie pomogło.

Jeżeli tak podkomendni Czarnieckiego zachowywali się w Wielkopolsce (czyli we własnym kraju), to nietrudno wyobrazić sobie ich występki poza granicami Rzeczpospolitej. W XVII wieku gwałty, morderstwa, grabieże, podpalenia i inne przestępstwa popełniane przez żołnierzy były powszechne i raczej nikogo nie dziwiły.

O największych wodzach w naszej historii przeczytacie w książce „Polscy bogowie wojny”. Już dziś możecie zamawiać ją z rabatem na empik.com.

Na ławie oskarżonych

O ile jeszcze wojskowi kierowali się swoistym kodeksem honorowym wobec kolegów po fachu walczących po przeciwnej stronie, to dla ludności cywilnej nie mieli żadnej litości. Czarniecki nie był w tej kwestii wyjątkiem. Gdyby przyjąć dzisiejsze standardy, trafiłby wraz z innymi dowódcami tamtej epoki na ławę oskarżonych jako zbrodniarz wojenny.

Podstawą wyroku mogłaby być wyprawa na Pomorze szwedzkie, zorganizowana jesienią 1657 roku. Kapelan Czarnieckiego, ksiądz Adrian Piekarski, wspominał: „Wsie ludne, budowa gęsta, pałace, kościoły w popiół poszły. Prowincja dymem śmierdzi, wielkie i gęste trzody głodne ryczą”.

Najbardziej we znaki dał się jednak mieszkańcom zbuntowanej Ukrainy. Po części wynikało to z przyczyn osobistych (brat Stefana, Marcin Czarniecki, zginął pod Batohem). Przede wszystkim dowódca, stosując politykę terroru, usiłował zmusić ich do powrotu pod „skrzydła” Rzeczypospolitej.

Od samego początku był w tym konsekwentny – i to mimo raczej kiepskich rezultatów. O jego pierwszej samodzielnej wyprawie na wschód z 1653 roku tak pisał poeta Samuel Twardowski: „Nigdy dotąd więcej / Ani krwie się rozlało w tym kraju żelazem / Ani ogniem spłonęło miast i włości razem / Jako tedy”. Czarniecki podczas kampanii ukraińskiej między innymi wymordował mieszkańców Borszczagówki; do Pohrebyszcz wtargnął w trakcie jarmarku – tam również nie oszczędził nikogo.

Rok później odbył, jak ujął to dosadnie historyk Ludwik Kubala, „krwawy spacer z Winnicy do Humania i z powrotem”. W kolejnych miesiącach ramię w ramię z Tatarami prowadził brutalną pacyfikację zbuntowanych terenów. Jeden z jego towarzyszy napisał o tej ekspedycji bez ogródek: „mieliśmy plądrować Ukrainę”.

Nie inaczej było w latach 1663–1664, a jednym z ostatnich „dokonań” wybitnego wodza było wyrżnięcie do nogi mieszkańców Stawiszcza. Trzeba przyznać, że – jak na bohatera polskiego hymnu – Czarniecki był wyjątkowo kontrowersyjną postacią…

***

O tym gdzie krył się sekret sukcesów naszych największych wodzów przeczytacie w książce „Polscy bogowie wojny”. Powyższy tekst stanowi fragment rozdziału poświęconego Stefanowi Czarnieckiemu. Jeżeli chcesz przeczytać więcej na jego temat zamów już dziś naszą książkę z rabatem na empik.com!

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów.

Kup książkę z rabatem na empik.com