Władysław IV Waza (ur. 9 VI 1595 w Łobzowie k. Krakowa, zm. 20 V 1648 w Mereczu na Litwie) – król Polski od 1632, tytularny król szwedzki, syn Zygmunta III Wazy i Anny Austriaczki, córki arcyksięcia Karola Habsburga.

Elekcja Władysława IV Wazy (8 XI 1632) była wyjątkowo zgodna, wręcz jednomyślna. Nowo obrany król cieszył się sympatią szlachty. Odmiennie niż jego ojciec, ujmował układnym sposobem bycia, bezpośredniością i otwartością w kontaktach z otoczeniem. Wcześnie wszedł w sprawy publiczne, w życie polityczne. Jako 15-letni młodzieniec obrany został przez część bojarów rosyjskich na tron moskiewski (1610), lecz dwukrotne wyprawy po koronę carską (1612 i 1617-1618) zakończyły się niepowodzeniem. Popularność wśród szlachty przyniósł mu udział w wojnie chocimskiej przeciw Turkom (1621). Na dworze ojca odebrał wszechstronne wykształcenie, ale przedmiotem jego szczególnego zainteresowania były sprawy wojskowe, w których wykazywał się znaczną kompetencją. Duże znaczenie dla ukształtowania się kulturalnych, politycznych i wojskowych horyzontów i zapatrywań Władysława miały jego liczne podróże, które odbywał w młodych latach (na Śląsk, do Prus, na Litwę), a zwłaszcza wyprawa do krajów Zachodu (Austrii, Niemiec, południowych Niderlandów, Szwajcarii i Włoch) w latach 1624-1625.

Zaraz u progu swego panowania stanął przed koniecznością sprostania atakowi nieprzyjaciół na dwóch frontach: moskiewskim i tureckim. Już w 1632 r. Rosja podjęła próbę odzyskania Smoleńska. Jesienią 1633 r. Władysław IV ruszył tam z odsieczą, doprowadził do likwidacji oblężenia miasta i kapitulacji rosyjskiej (II 1634). Wojnę smoleńską zakończył pokój w Polanowie (V 1634), który potwierdził warunki rozejmu w Dywilinie (z 1619), ale Władysław zrzekł się pretensji do tronu carskiego. Równocześnie (1633) hetmani odparli turecko-tatarski najazd Abazy paszy, co doprowadziło do wznowienia korzystnego dla Polski rozejmu z Turcją (VIII-X 1634). Władysław IV nie chciał natomiast przedłużenia (kończącego się na jesieni 1635) rozejmu ze Szwecją. Po ojcu przejął tytuł dziedzicznego króla Szwecji i ambicje polityczne pchały go przede wszystkim ku odzyskaniu korony szwedzkiej. Temu celowi chciał podporządkować całą swoją aktywność zewnętrzną i rządy w Rzeczypospolitej. Dlatego też m.in. prezentował odmienne od ojcowskiego, bardziej liberalne stanowisko w sprawach różnowierstwa. Taka postawa była konieczna dla pozyskania sobie przychylności w protestanckiej Szwecji i stwarzała możliwość zabiegów o nowe sojusze, szukania sprzymierzeńców poza dotychczasowym związkiem z Habsburgami.

Istotnie, polski Waza podjął starania o nawiązanie bliższych stosunków z protestanckimi państwami Europy, planował małżeństwo z kalwinką Elżbietą Wittelsbach, córką Fryderyka, palatyna reńskiego, liczył na uznanie swej osoby za mediatora w toczącej się europejskiej wojnie trzydziestoletniej. Wszystko to dla odzyskania korony Szwecji. Do tego celu prowadziła wszakże i druga droga – walka zbrojna. I tej nie chciał zarzucić. Tu jednak intencje króla nie zgadzały się z interesem pacyfistycznie nastawionych stanów polskich, które nie chciały wojny o koronę Wazów. Wbrew Polakom Władysław IV dążył jednak do wznowienia wojny ze Szwedami, fortyfikował ujście Wisły, organizował flotę wojenną, budował forty na Helu: Władysławowo i Kazimierzowo. Panowie polscy, obawiając się wzrostu władzy króla i nowych podatków, zmusili władcę do zarzucenia tych planów. Podjęte negocjacje ze Szwedami, przy głównym pośrednictwie Francji, doprowadziły do uzgodnienia 26-letniego rozejmu w Sztumskiej Wsi (Stuhmsdorf) 12 września 1635 r. Szwedzi zwrócili porty pruskie i zrezygnowali z ceł pobieranych od handlu polskiego.

Francuskie próby przeciągnięcia Władysława IV do obozu antyhabsburskiego, m.in. za cenę poparcia jego wojny z cesarzem dla odzyskania Śląska, a nawet zdobycia korony w Rzeszy (w praktyce nierealne), spotkały się z rezerwą króla Polski. Dalej liczył on na rolę europejskiego arbitra w negocjacjach pokojowych. Widząc nieskuteczność swej dotychczasowej polityki, ciągle z myślą o odzyskaniu korony szwedzkiej, szybko zbliżył się do Habsburgów; w 1637 r. zawarł z nimi tzw. pakt familijny i poślubił Cecylię Renatę, córkę cesarza Ferdynanda II. Planował kolejną akcje morską budowę floty za opłaty z ceł w portach pruskich i kurlandzkich, ale próba narzucenia ich Gdańskowi (1636-1638) nie powiodła się; ponownie też szlachta sprzeciwiła się militarnym zamiarom monarchy. Prohabsburska postawa polskich Wazów – Władysława IV i jego brata Jana Kazimierza – wywołała reakcję Francji. Kardynał Richelieu uwięził udającego się na służbę domu austriackiego do Hiszpanii królewicza polskiego (1638-1640). By uzyskać zwolnienie brata, władca polski musiał obiecać nieingerencję w europejską wojnę.

Sojusz z Habsburgami przyniósł tylko (z tytułu należności posagowych) przekazanie w zastaw polskim Wazom księstw opolskiego i raciborskiego (1645, objęte faktycznie 1647). Dodajmy, że wcześniej, po śmierci ostatniego księcia Pomorza Zachodniego Bogusława XIV w 1637 r., wróciły do Polski ziemie bytowska i lęborska. Po śmierci Cecylii Renaty (1644), rozczarowany do polityki proaustriackiej, Władysław IV dokonał kolejnego zwrotu politycznego. Wpierw próbował, bez skutku, doprowadzić do małżeństwa z królową szwedzką Krystyną, a w 1645 r. poślubił francuską księżniczkę Ludwikę Marię Gonzagę de Nevers, licząc teraz na poparcie swych interesów (również dynastycznych) przez Paryż. Istotnie, Francja poparła kolejny projekt polityczny Władysława IV: plany wielkiej wyprawy przeciwko Turcji (1645-1646), ale tylko dlatego, że sprawa ta (na etapie planów) odwracała uwagę króla Polski od jego kłopotliwych dla Luwru ambicji mediacyjnych i od działań przeciwko Szwecji. Ostatecznie to panowie polscy swym sprzeciwem na sejmie 1646 r. pogrzebali te zamiary swego monarchy. Porzucenie planów wojny z Turcją było jedna z wielu przyczyn rewolty Kozaków, jaka wybuchła na Ukrainie w ostatnich chwilach życia Władysława IV (powstanie Chmielnickiego, 1648).

Sytuacja na tych ziemiach zaogniła się już w latach 1635-1638; ograniczani w swych wolnościach Kozacy wzniecali kolejne powstania, bezwzględnie pacyfikowane przez wojska magnackie i koronne. Kozacy szukali wsparcia w Rosji, Turcji i u Tatarów, którzy w odwecie najeżdżali Rzeczpospolitą. Władysław IV porozumiał się z Rosją (1646-1647) w celu wspólnego zwalczania tych najazdów. Niemniej w latach 1638-1648 na Ukrainie panował tzw. złoty pokój. Teraz doszło do wybuchu powstania, a pierwsza klęska wojsk polskich nad Żółtymi Wodami o cztery dni poprzedziła śmierć króla. Został pochowany na Wawelu. Był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była (od 12 IX 1637) Cecylia Renata, córka cesarza Ferdynanda II Habsburga (zm. 24 III 1644), a drugą (od 5 XI 1645) Ludwika Maria Gonzaga de Nevers, córka Karola, księcia Mantui. Z Cecylią Renatą miał syna Zygmunta Kazimierza (1640-1647) oraz córkę Marię Annę Izabele (ur. i zm. 1642).

U współczesnych, za życia ojca, Władysław cieszył się dużą popularnością; jako król w miarę lat tracił uznanie i zaufanie. Chciał realizować swą wizję władcy silnego, mającego posłuch poddanych i własne plany. Zamierzał to robić w Rzeczypospolitej szlacheckiej, która na wzmocnienie władzy nie pozwalała, a osobistych, dynastycznych interesów monarchy nie chciała popierać. Król opierał się na skupionym wokół dworu stronnictwie magnackim, złożonym przede wszystkim z wyższych urzędników (m.in. Jerzy Ossoliński, Stanisław Koniecpolski, Jakub Zadzik, Adam Kazanowski, Kasper i Gerard Denhoffowie), co szlachta odbierała jako uchybianie równości stanowej. Postawa króla, dążącego do wzmocnienia swej władzy, paraliżowała próby szerzej zakrojonych reform wewnętrznych, wywoływała raczej chęć ograniczenia jego prerogatyw. Niemniej Władysławowi IV udało się przeprowadzić głębokie reformy wojskowe; już w latach 1632-1634 wprowadził tzw. wojsko cudzoziemskiego autoramentu, składające się z werbowanej piechoty i dragonii (piechoty przemieszczającej się na koniach), które stanowiło wtedy ponad 60% całej armii. Wzmocnił też poważnie artylerię. Ta dziedzina aktywności króla przysporzyła mu wiele uznania u współczesnych i potomnych. Przyciągał również uwagę okazały dwór Władysława IV, jeden z najświetniejszych w ówczesnej Europie. Zainteresowanie króla muzyką, malarstwem, rzeźbą, architekturą, teatrem wpływało na blask jego dworu. To on zapoczątkował istnienie opery w Polsce, stworzył na zamku warszawskim pierwszą stałą salę widowiskową dla przedstawień operowych. Na placu zamkowym, na wysokiej kolumnie, postawił pomnik swemu ojcu.

Do dzisiaj nie ma zgodności w ocenie tego władcy. Niewątpliwie ambicje dynastyczne przysłoniły mu interes Rzeczypospolitej, uniemożliwiły porozumienie z narodem szlacheckim. Jego plany polityczne określa się jako wybujałe, pretensje szwedzkie jako utopijne, a jego samego uważa się za marzyciela, a nawet fantastę. Autorzy biografii Władysława IV podkreślają jego osiągnięcia, ale nie uprawiają hagiografii. W. Czapliński nie uznawał go za wybitnego polityka, ponieważ nie zrealizował on żadnego ze swych planów politycznych, a jeszcze zostawił nierozwiązany problem kozacki. Przyznaje, że polskiemu Wazie zabrakło „łutu szczęścia” . H. Wisner dodaje, że Władysław nie miał wizji państwa, a ściślej nie miał wizji Rzeczypospolitej i odmawia mu sukcesów politycznych w stosunkach z Habsburgami, Moskwa, Szwecją i Turcją. Inne oceny wprowadza J. Topolski, który uważa, że ten władca okazał się politykiem dużej klasy jego ideologię polityczną cechował rozmach, a okres panowania Władysława IV to czas sukcesów dyplomatycznych oraz militarnych króla i Rzeczypospolitej. Dyskusja ta dowodzi, że na temat tej postaci historycy nie powiedzieli jeszcze ostatniego słowa.

Literatura:

1. W. Czapliński, Władysław IV i jego czasy, Warszawa 1976 (wyd. 2);
2. H. Wisner, Władysław IV Waza, Wrocław 1995.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Autor hasła:

Maciej Serwański – profesor doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu prac poświęconych historii Polski XVI i XVII wieku. Współautor „Słownika władców polskich” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”.

Nasze publikacje o Władysławie IV Wazie: