fot.Koller Tanár Utódai/domena publiczna Cesarz Franciszek Józef I w mundurze.
Franciszek Józef I (ur. 18 VIII 1830 w Wiedniu, zm. 21 XI 1916 w zamku Schönbrunn pod Wiedniem) – cesarz Austrii w latach 1848–1916, król Węgier w latach 1867–1916. Syn arcyksięcia Franciszka Karola (1802–1878) oraz Zofii Wittelsbach (1805–1872), córki króla Bawarii, Maksymiliana I. W 1854 roku Franciszek Józef I ożenił się z Elżbietą (1837–1898), córką księcia bawarskiego Maksymiliana I; słynna dzięki urodzie, ale i ekstrawagancjom cesarzowa („Sisi”) zginęła 10 września 1898 roku w Genewie, zasztyletowana przez włoskiego anarchistę.
Cesarska para miała jednego syna i trzy córki, m.in. Gizelę (1856–1932), która została żoną księcia bawarskiego, Leopolda oraz arcyksięcia Rudolfa (1858–1889), który wraz ze swoją kochanką, Marią Vetserą, zastrzelił się 30 stycznia 1889 roku w Mayerlingu. Brat Franciszka Józefa I, Maksymilian, był w latach 1864–1867 cesarzem Meksyku; zginął rozstrzelany po przegranej wojnie z powstaniem Benito Juareza.
Po wybuchu rewolucji w Wiedniu w 1848 roku, ucieczce dworu cesarskiego do Czech i abdykacji Ferdynanda I, osiemnastoletni arcyksiążę ogłoszony został w Ołomuńcu cesarzem Austrii (2 XII 1848); zmiana na tronie nie oznaczała ustępstw wobec rewolucji, lecz akcentowała wzmocnienie monarchii osłabionej obietnicami Ferdynanda I. Już w marcu 1849 roku wojska austriackie, dowodzone przez Johanna Radetzky’ego, pokonały armię Piemontu, wspierającą powstanie w Lombardii; 22 sierpnia 1848 roku poddała się Wenecja. Powstanie na Węgrzech stłumione zostało dzięki wsparciu armii rosyjskiej, główne siły węgierskie kapitulowały 13 sierpnia 1849 roku pod Világos, po czym nastąpiła fala represji i egzekucji. Oktrojowana (nadana) przez nowego cesarza konstytucja (4 III 1849) nigdy nie weszła w życie, a patent sylwestrowy (31 XII 1851) stanowił oficjalny powrót do absolutyzmu.
Po śmierci w 1852 roku swego głównego doradcy i premiera, księcia Feliksa Schwarzenberga, Franciszek Józef I osobiście kierował państwem, koncentrując się na polityce zagranicznej i sprawach wojskowych. Brak doświadczenia stał się przyczyną kolejnych niepowodzeń: podczas wojny krymskiej (1853–1856) Austria znalazła się w politycznej izolacji; pośpiesznie wypowiedziana i nieudolnie prowadzona wojna z Sardynią (Piemontem) i Francją przyniosła utratę Lombardii w 1859 roku. Pod wpływem tych klęsk wydany został dyplom październikowy (1860) i patent lutowy (1861), które oznaczały koniec neoabsolutyzmu i przekształcenie Austrii w monarchię konstytucyjną.
Niepowodzeniem zakończyła się również próba aktywnej polityki w Niemczech; wojnę przeciwko Prusom rozstrzygnęła przegrana bitwa pod Sadową (Königgrätz, 3 VII 1866), Austria utraciła też Wenecję. Dalszym efektem tej klęski było zjednoczenie Niemiec, dokonane w 1871 roku bez udziału Austrii. Pod wpływem niepowodzeń Franciszek Józef I zdecydował się na gruntowną przebudowę państwa. 8 czerwca 1867 roku koronował się w Budapeszcie na króla Węgier; 31 grudnia 1867 roku wydał nową konstytucje, która faktycznie utworzyła nowe, dualistyczne państwo – Austro-Wegry; wspólne pozostały tylko finanse, polityka zagraniczna i armia.
Nastąpiła faza rządów liberalnych (1867–1879), podczas której przeprowadzono reformę szkolnictwa ludowego, wypowiedziany został konkordat, uchwalono nowe prawo wyborcze. W samej Austrii, tzw. Przedlitawii, gdzie Niemcy nie posiadali tak silnej pozycji jak Węgrzy w Zalitawii, sporą autonomię uzyskała Galicja; administracja, szkolnictwo i sądownictwo uległy spolszczeniu. Większą przychylność cesarza zdobył rząd hrabiego Eduarda Taaffe (1879–1893), zdominowany przez konserwatystów, w tym polskich arystokratów, jakkolwiek nastąpiło wówczas (1882) obniżenie cenzusu wyborczego, co z kolei ułatwiło rozwój nowych partii, w tym socjaldemokracji. Po upadku gabinetu Taaffego nastąpił okres częstych zmian ekip rządzących, trwający do wybuchu pierwszej wojny światowej; najdłużej sprawował władzę rząd Ernsta Koerbera (1900–1904).
Wobec narastających konfliktów narodowościowych i społecznych wewnątrz monarchii, osoba cesarza stała się podstawowym czynnikiem jednoczącym. Franciszek Józef I wstrzymywał się od bezpośredniego wpływania na decyzje rządu; wyjątkiem było wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego (1907), poprzez które cesarz zamierzał odwrócić uwagę wyborców od konfliktów narodowościowych na rzecz społecznych.
W polityce zagranicznej, szukając rekompensaty za klęski lat 1859–1866 (zwłaszcza za utraconą Lombardię i Wenecję), Franciszek Józef I zachował neutralność wobec wojny turecko-rosyjskiej i na kongresie berlińskim w 1878 roku otrzymał Bośnię i Hercegowinę; opór miejscowej ludności przeciwko zamianie panowania tureckiego na austriackie złamano siłą. Zaangażowanie na Bałkanach, oprócz konfrontacji z irredentą południowych Słowian, sprowokowało rywalizację z Rosją i zmusiło Austro-Węgry do zawarcia sojuszu z Niemcami w 1879 r.; po przystąpieniu Włoch w 1882 roku sojusz ten nazwano Trójporozumieniem.
28 czerwca 1914 roku w stolicy Bośni, Sarajewie, zastrzelony został przez serbskiego zamachowca następca tronu, arcyksiążę Franciszek Ferdynand; miesiąc później Franciszek Józef I podpisał akt wypowiedzenia wojny Serbii, rozpoczynający pierwszą wojnę światową.
Niezwykle popularny w ostatnich latach panowania, bohater wielu anegdot, stał się zwłaszcza po rozpadzie monarchii habsburskiej symbolem epoki, w której panował liberalny system polityczny, a gospodarka i kultura osiągnęły wysoki poziom. Legendę Franciszka Józefa I utrwaliły również przekazy o jego sukcesach i niepowodzeniach w życiu rodzinnym; po małżeństwie z miłości, które zresztą nie doprowadziło do trwałego związku, tragiczną śmiercią zginęli najbliżsi cesarza: brat, jedyny syn i żona.
Literatura: S. Grodziski, Franciszek Józef I, Wrocław 1990.