fot.RAF/domena publiczna Jedną ze stref neutralnych były Azory, które stały się dla aliantów ważnym punktem tranzytowym.

Wbrew częstym wyobrażeniom II wojna światowa nie ogarnęła całego Starego Kontynentu. Kilku państwom udało się uchronić przed wojenną zawieruchą. O które państwa chodzi i jaką cenę zapłaciły za pokój? O „strefie neutralnej” w pogrążonej w konflikcie Europie opowiada Norman Davies.

Ludzie żyjący w jednym z wielu krajów, które w latach 1939–1945 zostały wciągnięte w zbrojny konflikt, skłonni są zapominać o tym, że dość pokaźna grupa narodów Europy trzymała się z dala od tego konfliktu. Było siedem państw, które zachowały neutralność: Portugalia, Hiszpania, Irlandia, Szwecja, Szwajcaria, Turcja i Watykan.

Portugalia

W Portugalii przez całą wojnę rządził António de Oliveira Salazar, dyktator o profaszystowskich sentymentach, który mimo to nienawidził nazistów. Jego polityka była nie tyle neutralna, ile bezstronna. Mimo protestów ze strony aliantów, korzystał z prawa do zaopatrywania zarówno Niemców, jak i Brytyjczyków w wolfram – cenny składnik potrzebny do produkcji stali – i wstrzymał dostawy dopiero w ostatnich miesiącach wojny.

Jednocześnie zgodził się wynająć zachodnim aliantom bazy na portugalskich wyspach Azorach na Atlantyku, wiedząc, że ewentualna odmowa byłaby praktycznie bez znaczenia. Azory stały się ważną placówką na trasie amerykańskich dostaw. Stolica Portugalii Lizbona stanowiła centrum działania Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, kontaktów pocztowych między walczącymi państwami, a także szpiegostwa.

Hiszpania

Hiszpania generała Franco, podpisawszy z Portugalią Pacto Ibérico, poszła podobną drogą. Franco był ofi cjalnie faszystą, formalnie członkiem paktu antykominternowskiego, a politycznie – dłużnikiem Hitlera i Mussoliniego. Ale jego ideologia była bliższa konserwatywnego katolickiego nacjonalizmu niż demagogicznego radykalizmu panującego wówczas w Berlinie i Rzymie. Podobnie jak Salazar, Franco nie lubił Hitlera. Wobec tego nadal był zdecydowany nie angażować się w walkę.

fot.Heinrich Hoffmann/domena publiczna Hiszpania zachowała neutralność, choć generał Franco od 1940 roku negocjował z Hitlerem przystąpienie do wojny. Zdjęcie ze spotkania przywódców w Hendaye w październiku 1940 roku.

Hiszpania wysłała na front wschodni ochotniczą Błękitną Dywizję w geście poparcia dla przeciwników komunizmu i, sprzeciwiając się stałej kontroli Brytyjczyków nad Gibraltarem, udostępniła niektóre urządzenia portowe marynarce włoskiej. Pominąwszy te posunięcia, unikała wszelkich działań wojennych.

Irlandia

Irlandia, rządzona przez Eamona de Valerę, była jedynym brytyjskim dominium, które odmówiło poparcia Wielkiej Brytanii. W oczach Brytyjczyków w rodzaju Churchilla, który nie brał poważnie niepodległości Irlandii, było to niewiele lepsze od zdrady. Co więcej, w latach 1939–1940 ekstremistycznie nastawieni republikanie z IRA zorganizowali na terenie Wielkiej Brytanii serię terrorystycznych zamachów bombowych.

W efekcie Irlandia żyła w ciągłej obawie przed brytyjską inwazją, a de Valera musiał ogłosić stały stan pogotowia. Churchill bardziej niż inni politycy miał nadzieję odzyskać irlandzkie porty na Atlantyku dla Królewskiej Marynarki. De Valera odrzucał pokusę większego zbliżenia z Niemcami i jednocześnie nie robił sprawy z pogwałcania irlandzkiej przestrzeni powietrznej i irlandzkich wód terytorialnych przez Brytyjczyków, ale w efekcie został sam.

Szwecja

Szwecja – podobnie jak Portugalia – miała cenne złoża minerałów, nie miała natomiast ochoty prowadzić wojny. Szwedzka socjaldemokracja była przeciwna zarówno faszyzmowi, jak i sowieckiemu komunizmowi. Ale od czerwca 1940 roku kraj był już ze wszystkich stron otoczony przez państwa, które się znalazły pod kontrolą Niemców lub proniemieckie; wiodące przez północną Norwegię połączenie Szwecji ze światem zewnętrznym zostało przecięte i nie pozostało zbyt dużego pola manewru. W efekcie Sztokholm kupił sobie neutralność za cenę zgody na sprzedaż swojej rudy żelaza wyłącznie do Niemiec.

Szwajcaria

Szwajcaria stała w obliczu tych samych problemów, ale w jeszcze ostrzejszej formie. Od czasu upadku Francji była całkowicie otoczona przez tereny pozostające pod niemiecką kontrolą i w każdej chwili mogła się stać celem ataku. Miała zatem niewielki wybór i musiała się zgodzić na żądania Berlina, który chciał swobodnego tranzytu handlowego i dostępu do szwajcarskich usług finansowych.

Artykuł stanowi fragment książki Normana Daviesa „Europa walczy 1939-1945. Nie takie proste zwycięstwo”, wydanej nakładem wydawnictwa Znak.

Stalin, obrażony szwajcarskim zakazem działalności dla partii komunistycznej, uważał Szwajcarię za jaskinię kapitalizmu, natomiast Churchill wykazywał więcej życzliwości. Musiał niewątpliwie zauważyć, że szwajcarskie wojsko utworzyło w Alpach „narodową redutę” i opracowywało poważne plany odparcia niemieckiego ataku. Szwajcaria stała się schronieniem dla kwater głównych kilku międzynarodowych organizacji, w tym Ligi Narodów i Czerwonego Krzyża; w pewnych granicach wspierała także uchodźców.

Turcja

Turcja odegrała w czasie pierwszej wojny światowej istotną rolę jako jedno z państw centralnych i nie miała ochoty ponownie przechodzić doświadczeń tamtego okresu. Po śmierci Kemala Atatürka w 1938 roku jego następca na stanowisku prezydenta Ismet Inönü kierował umiarkowanie autorytarnym państwem, niebezpiecznie balansującym między naciskami z różnych stron. Obawa przed ekspansją Rosji zawsze stanowiła główny bodziec tureckiej polityki zagranicznej.

Wobec tego pakt hitlerowsko-sowiecki był dla Ankary potężnym szokiem, podobnie jak wtargnięcie Mussoliniego na terytorium Albanii i Grecji. Napięcie opadło po napaści Hitlera na Związek Sowiecki i Turcja podpisała z Niemcami pakt o nieagresji. Potem jednak odrzucała kolejne umizgi. Kiedy Związek Sowiecki odżył, Stalin ponowił żądanie założenia w cieśninach tureckich bazy dla sowieckiej marynarki i Turcja jeszcze bardziej zbliżyła się do zachodnich aliantów.

Watykan

Mimo swych maleńkich rozmiarów Państwo Watykańskie przez cały czas wojny zachowało neutralny i niezależny status. Papież Pius XII potępił zarówno faszyzm, jak i komunizm, wycofywał się jednak z lękiem, gdy trzeba było dać praktyczny wyraz tym poglądom. Ale w latach 1943– 1944, podczas niemieckiej okupacji Rzymu, Watykan zaoferował schronienie pewnej liczbie Żydów i alianckich jeńców wojennych, natomiast w latach 1944–1945 pewna liczba antykomunistycznie nastawionych księży zorganizowała nieoficjalną trasę ucieczki do Ameryki Południowej dla zbiegłych faszystów i nazistów.

fot.Bundesarchiv / CC-BY-SA 3.0 Papież Pius XII potępił zarówno faszyzm, jak i komunizm, wycofywał się jednak z lękiem, gdy trzeba było dać praktyczny wyraz tym poglądom.

Wypada też poświęcić nieco uwagi tym krajom, które wprawdzie ogłosiły neutralność, ale potem stały się obiektem niczym nie uzasadnionej inwazji. We wrześniu 1939 roku królowa Holandii Wilhelmina przyłączyła się do króla Belgów Leopolda III we wspólnym apelu do Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec o próbę uniknięcia konfliktu. Hitler odpowiedział królowej Wilhelminie, zapewniając ją, że neutralność Holandii zostanie uszanowana. W maju ją pogwałcono.

Neutralne państwa Europy nigdy nie utworzyły spójnego bloku politycznego, ale ich obecność na arenie wydarzeń nie była pozbawiona znaczenia. Ograniczała swobodę działania zarówno państw osi, jak i aliantów, a także gwarantowała ciągłość istnienia kilku przystani spokoju i umiarkowania.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w książce Normana Daviesa „Europa walczy 1939-1945. Nie takie proste zwycięstwo”, która ukazała sie nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów. Dla zachowania integralności tekstu usunięto przypisy, które znajdują się w wersji książkowej.

Dowiedz się, jak wyglądała II wojna światowa w Europie:

Norman Davies

Europa walczy 1939-1945

Ktoś powiedział o Normanie Daviesie, że posiada dar, który mają tylko wielcy historycy – umiejętność przemyślenia przeszłości na nowo. Ktoś inny dodał: „Norman Davies ukazuje nam namiętności, poezję, mity i anegdoty równie dobrze jak historyczne fakty”.Prawdziwości obu tych opinii dowodzi ta książka. Jeśli ktokolwiek mógł napisać coś nowego o II wojnie światowej – przedstawić nowy sposób patrzenia na nią – to właśnie Norman Davies. Autor bestsellerowego Powstania’ 44 i odkrywczej syntezy historii Polski, czyli Bożego igrzyska, dokonał tego w fascynujący i pouczający sposób. Europa …

Sklep	Format	Zwykła cena	Cena dla naszych czytelników
paskarz.pl		79.00 zł	53.72 zł idź do sklepu »