Zygmunt II August (ur. 1 VIII 1520 w Krakowie, zm. 7 VII 1572 w Knyszynie) – król Polski (formalnie) od 1529, (faktycznie) panował od 1548, wielki książę litewski od 1529, syn Zygmunta I Starego i Bony Sforzy, córki Giangaleazza Sforzy, księcia Mediolanu.

Dzięki staraniom matki Zygmunt August już w dzieciństwie, za życia ojca (vivente rege), został obrany (1529) i koronowany (1530) na króla Polski; został też wielkim księciem litewskim. Faktyczne rządy monarsze na tronie polskim objął w 1548 roku, po śmierci Zygmunta Starego. Mimo wcześniejszego panowania na Litwie (1544–1548), dopiero wtedy zaczął zdobywać większe doświadczenie jako władca.

W pierwszym okresie swych rządów, wzorem ojca, opierał się głównie na magnaterii i senacie oraz na swym dziedzicznym tronie litewskim. Wobec szlacheckiego stronnictwa reform, domagającego się na kolejnych sejmach lat 1548–1559 zniesienia przewagi możnych, egzekucji dóbr i praw, uregulowania nabrzmiewających kwestii wyznaniowych i unii z Litwą, prowadził politykę „uników”, przewlekania spraw, odkładania decyzji.

Decydujący wpływ na postawę króla w pierwszych kilku latach jego panowania, a w konsekwencji na stosunki wewnętrzne w Polsce, miała jego walka o uznanie swego związku z Barbarą Radziwiłłówną. Pierwsza żona Zygmunta Augusta, Elżbieta Habsburżanka, zmarła w 1545 roku. Dwa lata później jego romans z Barbarą, wdową po wojewodzie trockim Stanisławie Gasztołdzie, przypieczętował potajemny ślub. Po objęciu przez Zygmunta tronu związek ten nabrał znaczenia politycznego (mógł dawać wpływy Radziwiłłom) i po jego ogłoszeniu zbulwersował opinię publiczną, zwłaszcza w Koronie. Wielce niezadowolona była, mająca duży wpływ na syna, królowa-matka Bona Sforza; małżeństwo to było niezgodne z jej osobistymi planami politycznymi. Zygmunt August ustępstwami oraz obietnicami wobec duchowieństwa i szlachty przeforsował koronację Barbary (1550), jednak po roku młoda królowa (chora na raka) zmarła. W 1553 roku król ożenił się ponownie, z Katarzyną, siostrą swej pierwszej żony.

Również w sprawach zewnętrznych pierwsze dziesięciolecie rządów Zygmunta Augusta nie przyniosło przełomowych wydarzeń. Traktat z cesarzem Ferdynandem I Habsburgiem (1549) potwierdzał dobrosąsiedzkie stosunki obu monarchii (przewidywał m.in. wzajemną pomoc przeciwko buntującym się poddanym, a Zygmunt miał przestać popierać Jana Zapolyę na Węgrzech).

Kolejne rozejmy Wielkiego Księstwa Litewskiego z Iwanem IV (1549, 1556) zapewniały pokój z Moskwą, a rozejm z 1557 roku regulował pomyślnie dla króla Polski stosunki z wielkim mistrzem Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach. W 1553 roku udało się odnowić traktat pokojowy z Turcją. Sytuację zmienił najazd Iwana IV na Inflanty w 1558 roku, który spowodował objęcie przez Zygmunta Augusta protektoratu nad nimi (1559), a w 1561 roku (wraz z sekularyzacją Zakonu Kawalerów Mieczowych) poddanie Inflant polskiemu panowaniu. W 1563 roku rozpoczęła się „pierwsza wojna północna” Polski i Litwy z Moskwą, angażująca także Szwecję i Danię do walki o dominium maris Baltici.

Właśnie sprawa Inflant przyczyniła się w dużej mierze do zmiany postawy Zygmunta Augusta w polityce wewnętrznej: władca poparł, począwszy od sejmu 1562/63 roku, program reform wysuwany przez obóz egzekucyjny. Obejmował on m.in. rewizję tytułów posiadania królewszczyzn, przeznaczenie 1/4 dochodów z ich rewindykacji (kwarty) na utworzenie stałego wojska zaciężnego (kwarcianego), wzmocnienie sejmu (zwłaszcza izby poselskiej), zniesienie jurysdykcji kościelnej nad świeckimi.

Zygmunt August zrezygnował z dynastycznych praw dziedzicznych Jagiellonów w Wielkim Księstwie Litewskim (1564). Na sejmie lubelskim 28 czerwca 1569 roku doszło do unii realnej Polski i Litwy. W ten sposób osobiste rządy Zygmunta Augusta zmieniały się w istocie, niejako za jego przyzwoleniem, w ustrój „demokracji szlacheckiej”, choć faktyczna władza monarsza nie została uszczuplona.

W kwestiach wyznaniowych król wykazywał wielką tolerancję, nie poparł jednak reformacji (czego oczekiwała szlachta różnowiercza) ani idei utworzenia kościoła narodowego. Przyjął w 1564 roku uchwały soboru trydenckiego, ale nie dopuścił do zaognienia stosunków wyznaniowych w państwie. Idee tolerancji przyświecały „zgodzie sandomierskiej” kalwinów, luteranów i braci czeskich (1570), a potwierdzał je mandat Zygmunta Augusta o niesądzeniu za „herezję”. Król nie chciał być sędzią sumień swoich poddanych.

Zygmunt August przywiązywał dużą wagę do spraw morskich, do sytuacji na Bałtyku, do interesów Polski w tym rejonie. Służyła temu celowi pozostająca na żołdzie króla tzw. flota kaperska, ale monarcha podjął myśl utworzenia stałej królewskiej floty polskiej na Bałtyku. W 1568 roku powstała Komisja Morska — urząd (pierwszy tego typu w Europie), spełniający funkcję jakby admiralicji, zajmujący się całością spraw morskich, nie tylko budową floty wojennej. Kaprowie Zygmunta Augusta, w jego imieniu, występowali czynnie przeciwko handlowi kierującemu się do moskiewskiej Narwy („żegluga narewska”). Było to wbrew interesom Gdańska i państw mających swe interesy na Bałtyku.

Wojna północna, zakończona w 1570 roku kongresem w Szczecinie (z udziałem komisarzy Rzeczypospolitej), nie przyniosła królowi Polski sukcesu – „żegluga narewska” nie została zahamowana. Zygmunt August nie doczekał też zbudowania własnej floty. Za pomoc w wojnie inflanckiej dopuścił natomiast brandenburskich Hohenzollernów do prawa dziedziczenia w lennych Prusach Książęcych (1563, potwierdzone 1569), co stało się później jedną z przyczyn ich odpadnięcia od Polski. Doprowadził jednak do zintegrowania Prus Królewskich z Koroną (1569) i rozszerzenia praw królewskich w zbuntowanym przeciwko morskiej aktywności Jagiellona Gdańsku (statuty Karnkowskiego, 1570).

Zygmunt August był znawcą oraz miłośnikiem sztuki i literatury, żywo interesował się historią. Okres jego panowania to apogeum polskiego „złotego wieku”, związanego z renesansem. Był protektorem wybitnych twórców (wielu z nich przebywało na jego dworze). W kancelarii królewskiej pracowało grono świetnych humanistów, pisarzy i historyków, m.in. Łukasz Górnicki, Stanisław Hozjusz, Jan Kochanowski, Marcin Kromer, Andrzej Frycz Modrzewski. Monarcha gromadził książki, kolekcjonował klejnoty, inicjował przedsięwzięcia architektoniczne (zamki w Wilnie, Warszawie, Niepołomicach), założył galerię obrazów (Wilno), zamawiał cenne tkaniny dekoracyjne (arrasy wawelskie), utrzymywał na dworze stałą kapelę.

Największą troską ostatnich lat jego życia był brak potomstwa. Mariaż z Katarzyną Habsburżanką był nieudany, Zygmunt August odesłał w 1566 roku nielubianą małżonkę do Wiednia i szukał możliwości rozwodu. Liczył, że któraś z kolejnych „miłośnic” da mu sukcesora, ale zmarł bezpotomnie. Pochowano go w Krakowie; jego sarkofag znajduje się w kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu.

Był trzykrotnie żonaty. 5 maja 1543 roku poślubił Elżbietę, córkę cesarza Ferdynanda I Habsburga (zm. 15 VI 1545). Miedzy 28 lipca a 6 sierpnia 1547 roku ożenił się potajemnie z Barbarą, córką Jerzego Radziwiłła, kasztelana wileńskiego (zm. 8 V 1551). Ostatnią jego żoną (od 29 VII 1553) była Katarzyna, córka cesarza Ferdynanda I Habsburga, siostra pierwszej żony (zm. 28 II 1572).

W tradycji historiograficznej, literackiej i artystycznej obraz Zygmunta Augusta rysował się raczej w jasnych barwach (potwierdzają to L. Kolankowski, W. Konopczyński, K. Grzybowski, J. Tazbir), chociaż współcześni mu widzieli również niemało wad króla. I dzisiaj znajdziemy bardzo krytyczne opinie o ostatnim Jagiellonie (P. Jasienica). Najnowsze biografie króla (zob. J. Tazbir, S. Cynarski, M. Kosman) nieco tonują bardzo pozytywny konterfekt Zygmunta Augusta, ale nie odmawiają mu zalet.

Podkreśla się, że czasy „złotego wieku” kultury, pomyślności gospodarczej oraz siły politycznej Polski w połowie XVI wieku, zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej, wpływały korzystnie na ten wizerunek. Król – zręczny i dalekowzroczny polityk – ukształtował ustrój współgrającej władzy króla i sejmu, udanymi reformami wzbogacił zarówno skarb publiczny, jak i swój własny, utrzymał tolerancję wyznaniową, nie dał wciągnąć Rzeczypospolitej (mimo nacisków Habsburgów i Rzymu) do wojny z Turcją, doceniał sprawy bałtyckie.

Owszem, już współcześni zwali go „dojutrkiem”, podkreślając jego skłonność do odwlekania decyzji. Jednakże kiedy było trzeba, potrafił być stanowczy (sprawa Gdańska) i decyzje podejmował według własnego uznania. Cechowały go nieufność oraz upór i cierpliwość w dążeniu do celu – zalety dobrego polityka. Niemniej wyrzuca mu się niewykorzystanie możliwości przeprowadzenia głębszych przeobrażeń zmieniających polską monarchię i wprowadzenia trwalszych form ustrojowych potrzebnych na przyszłość nowożytnemu państwu, spóźnioną i w konsekwencji nieskuteczną współpracę ze szlacheckim obozem reform egzekucyjnych.

Wiemy, że stało się tak w dużej mierze dlatego, iż na początku swego panowania król zaabsorbowany był przede wszystkim sprawą swego małżeństwa. Właśnie owe dramatyczne losy jego związku z Barbarą Radziwiłłówną, jego postawa w tej sprawie, zjednywały mu sympatię potomnych, inspirując (zwłaszcza od XIX wieku) niejednego artystę. Z kolei rozpustne ostatnie lata Zygmunta Augusta ten romantyczny obraz osłabiały. Ostatni Jagiellon na tronie polskim to postać prawdziwie renesansowa, łącząca często sprzeczne cechy człowieka tamtej epoki oraz skutecznego polityka: powściągliwość i upór z namiętnością, cierpliwość z pasją, wzniosłość i monarszą postawę z realizmem.

Literatura:

• L. Kolankowski, Zygmunt August. Wielki książę Litwy do roku 1548, Lwów 1913.
• E, Gołębiowski, Żywot ostatniego z Jagiellonów, Warszawa 1976.
• S. Cynarski, Zygmunt August, Wrocław 1988.

Autor hasła:

Maciej Serwański – profesor doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu prac poświęconych historii Polski XVI i XVII wieku. Współautor „Słownika władców polskich” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Zygmuncie II Auguście: