Twoja Historia

Portal dla tych, którzy wierzą, że przeszłość ma znaczenie. I że historia to sztuka dyskusji, a nie propagandy.

Bona Sforza (królowa Polski 1518–1557)

Bona Sforza, Jan Matejko

fot.domena publiczna Bona Sforza, Jan Matejko

Bona Sforza d’Aragona (ur. 2 II 1494, zm. 19 XI 1557) – królowa Polski, druga żona Zygmunta I Starego, córka Giangaleazza Sforzy, księcia Mediolanu, i Izabeli Aragońskiej, córki Alfonsa Il, króla Neapolu.

Dzieciństwo Bony upłynęło wśród burzliwych wydarzeń politycznych. Po nagłej śmierci ojca (21 X 1494) przebywała wraz z rodzeństwem pod opieką matki, która występowała przeciwko rządom Ludwika Sforzy il Moro w Mediolanie i starała się odzyskać księstwo dla swych dzieci. W 1500 roku opuściła na zawsze Mediolan i schroniła się z matką w Neapolu.

Najazd wojsk francuskich na królestwo Neapolu zmusił je w 1501 roku do szukania nowego schronienia na wyspie Ischia. Spokojny etap życia rozpoczął się dopiero w 1502 roku, gdy zamieszkała w należącym do matki księstwie Bari.

Rodzeństwo przyszłej królowej Polski zmarło przedwcześnie. W tej sytuacji Bona została jedyną dziedziczką księstwa Bari i Rossano, a także innych dóbr matki. Izabela Aragońska zapewniła swej córce bardzo staranne wykształcenie. Bona nauczyła się biegle władać łaciną i językiem hiszpańskim, zaznajomiła się dobrze z historią, geografią, teologią, prawem, matematyką i administracją państwową. Przejawiała uzdolnienia sportowe i muzyczne. Umiała grać na kilku instrumentach, zasłynęła jako znakomita tancerka i łowczyni, lubująca się w jeździe konnej w asyście sfory psów.

Młoda i piękna blondynka o czarnych oczach i regularnych rysach, jaką była Bona, budziła zainteresowanie poetów, którzy poświęcali jej utwory literackie. Miała także wielu starających się o jej rękę kandydatów, aż ostatecznie cesarz Maksymilian I wyswatał ją za króla polskiego Zygmunta I Starego. Ślub i koronacja Bony odbyły się 18 kwietnia 1518 roku w katedrze wawelskiej w Krakowie.

Związek małżeński okazał się szczęśliwy. Królowa była wierną i troskliwą żoną. Obdarzyła Zygmunta licznym potomstwem: synem Zygmuntem Augustem, późniejszym władcą Polski, oraz córkami: Izabelą (1519–1559), Zofią (1522–1575), Anną i Katarzyną. Ostatnie dziecko pary królewskiej przyszło na świat przedwcześnie w wyniku wypadku, któremu uległa Bona pod Niepołomicami podczas polowania na niedźwiedzia. Chłopiec urodzony 23 września 1527 roku zmarł jednak tego samego dnia, a królowała chorowała ciężko po porodzie i nie mogła mieć już więcej dzieci. Wszystkie swe ambicje i plany na przyszłość wiązała odtąd z ukochanym synem Zygmuntem Augustem.

Obdarzona niepospolitą inteligencją i pracowitością, żądna władzy, uzyskała szybko duży wpływ na dwukrotnie starszego od niej męża, także w sprawach politycznych. Przejęła kontrolę nad rozdawnictwem godności i urzędów, zarówno świeckich, jak i duchownych. Od swojego powinowatego, papieża Leona X pochodzącego z rodu Medyceuszy, otrzymała w 1518 roku prawo obsadzania 15 beneficjów w różnych kościołach katedralnych (Gniezno, Kraków, Poznań, Włocławek, Frombork). Decydowała nawet o nominacjach biskupów. Dzięki Bonie arcybiskupami gnieźnieńskimi zostali Andrzej Krzycki i Piotr Gamrat, a biskupem warmińskim – Jan Dantyszek.

Wpływ na obsadę stanowisk ułatwił królowej budowę własnego stronnictwa dworskiego. Do grona jej najbliższych
współpracowników należeli: Piotr Gamrat i Piotr Kmita, wyniesiony przez Bonę do godności wojewody krakowskiego i marszałka wielkiego koronnego. Królowa przy pomocy swych zauszników dążyła do wzmocnienia władzy królewskiej i przejęcia kontroli nad sejmem i senatem oraz polityką zagraniczną państwa. Od początku pobytu na Wawelu starała się o przywrócenie Polsce mocarstwowej roli w środkowowschodniej Europie, którą utraciła po zjeździe wiedeńskim w 1515 roku.

Bona reprezentowała kierunek antyhabsburski, mimo że jej panowanie we włoskich księstwach było zależne od Karola V. Podporządkowywała swe włoskie powiązania interesom Polski. Przejęte po śmierci matki w 1524 roku księstwa Bari i Rossano gotowa była wymienić w 1527 roku na część Śląska. W obawie przed rosnącymi wpływami dworu wiedeńskiego dążyła do zacieśnienia współpracy z Francją. Przyczyniła się do zawarcia w 1524 roku traktatu polsko-francuskiego, planowała także ożenienie syna z królewną francuską Małgorzatą. Zamiary te storpedowała jednak opozycja magnacka opłacana przez Wiedeń, która doprowadziła do małżeństwa Zygmunta Augusta z Elżbietą Habsburżanką.

Po śmierci Ludwika II Jagiellończyka w 1526 roku Bona próbowała udaremnić przejęcie przez Habsburgów dziedzictwa po czesko-węgierskiej linii Jagiellonów. Namówiła męża do ubiegania się o tron czeski i węgierski, a po jego niepowodzeniu popierała przywódcę stronnictwa antyaustriackiego na Węgrzech Jana Zapolyę, obwołanego w 1526 roku królem Węgier. W 1539 roku wydała za Zapolyę swą córkę Izabelę, chociaż Habsburgowie starali się temu zapobiec.

Bona do dzisiaj fascynuje. Na ilustracji obraz Kazimierza Mireckiego "Wprowadzenie muzyki włoskiej na dwór Zygmunta I przez Bonę".

fot.domena publiczna Bona do dzisiaj fascynuje. Na ilustracji obraz Kazimierza Mireckiego „Wprowadzenie muzyki włoskiej na dwór Zygmunta I przez Bonę”.

Po śmierci zięcia w 1540 roku nakłoniła córkę do pozostania na Węgrzech wraz z dopiero co urodzonym przez nią synem Janem Zygmuntem, którego partia narodowa wyniosła na tron węgierski. Sprzeciwiała się ugodzie Izabeli z Habsburgami i żądała od cesarza Karola V zwrotu spadku po Sforzach – Mediolanu, Cremony i innych posiadłości włoskich. Po zajęciu przez Turków części Węgier z Budą wysunęła w 1544 roku projekt zamiany Siedmiogrodu, kontrolowanego przez zwolenników Zapolyów, na księstwa śląskie (głogowskie, opolskie i raciborskie); wspierała swą córkę w długotrwałych, żmudnych rokowaniach toczonych w tej sprawie z dworem wiedeńskim. Rekompensaty przewidywane dla Izabeli przez Ferdynanda I Habsburga były jednak skromniejsze. W tej sytuacji nieprzejednana wobec Austriaków Bona przygotowała powrót swej córki i wnuka do Siedmiogrodu, który nastąpił w 1556 roku.

Królowa zwalczała przez całe życie plany włączenia Polski do działań zbrojnych przeciwko Turcji. W 1533 roku przyczyniła do zawarcia trwałego pokoju z sułtanem tureckim Sulejmanem I Wspaniałym, a w 1545 roku wymogła na mężu odrzucenie propozycji Habsburgów w sprawie zawarcia przymierza antytureckiego. Mimo prowokacji zbrojnej zorganizowanej w porozumieniu z Wiedniem przez hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego (napad na sułtański Oczaków w 1545), utrzymała dobre stosunki z Turcją, wypłacając jej odszkodowanie za ten incydent.

Zdawała sobie sprawę z wrogiej wobec Polski polityki domu Hohenzollernów i obawiała się zjednoczenia pod ich berłem Brandenburgii z Prusami. W 1525 roku opowiedziała się za likwidacją państwa krzyżackiego w Prusach, sprzeciwiała się bezskutecznie sekularyzacji Zakonu i uznania wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna za dziedzicznego księcia Prus. Jej zamiary pokrzyżował wówczas opłacany przez Habsburgów wpływowy kanclerz wielki koronny Krzysztof Szydłowiecki, który dwa lata później, w 1527 roku w porozumieniu z Albrechtem Hohenzollernem, próbował odsunąć Bonę od spraw państwowych.

W następnych latach królowa udaremniła zabiegi Albrechta o prawo do udziału w elekcjach króla polskiego i obradach polskiego senatu. Była także przeciwna jego staraniom o uzyskanie opieki nad Zygmuntem Augustem i przejęciu przez Albrechta w wypadku śmierci starego króla rządów regencyjnych w Polsce. W 1539 roku dzięki perswazjom Bony oficjalna prośba Joachima II, elektora brandenburskiego, dotycząca dopuszczenia linii elektorskiej Hohenzollernów do sukcesji w lennie pruskim spotkała się z odmową Zygmunta I Starego.

W latach 1546–1547 królowa w celu ścisłego związania lenna pruskiego z Polską i przygotowania Prus Książęcych do inkorporacji wysunęła plan małżeństwa Zygmunta Augusta z jedynaczką Albrechta Hohenzollerna, Anną Zofią. Związek młodego króla z Barbarą Radziwiłłówną uniemożliwił realizację tej koncepcji.

Wielka aktywność Bony zaznaczyła się także w polityce wewnętrznej. Dążyła do wprowadzenia zasady dziedziczności tronu. W 1529 roku spowodowała wyniesienie Zygmunta Augusta na tron wielkoksiążęcy na Litwie, a następnie jego elekcję (1529) i koronację (1530) w Polsce. Zmierzała do utworzenia rozległego prywatnego majątku rodziny królewskiej, dla uzyskania niezależności finansowej dynastii. W 1522 roku próbowała zapewnić synowi jako zaopatrzenie księstwo głogowskie, a w 1526 roku, po wymarciu Piastów mazowieckich, chciała uczynić z Mazowsza dominium jagiellońskie.

Zwalczała wszelkie objawy samowoli i anarchii, wytaczając hardym magnatom procesy o zbrodnie obrazy majestatu. Dzięki nadaniom królewskim i wykupywaniu zastawionych królewszczyzn skupiła w swym ręku ogromne kompleksy majątkowe we wszystkich częściach państwa. W 1519 roku otrzymała księstwo pińskie i kobryńskie, w 1524 roku kilkaset kilometrów kwadratowych puszczy na Litwie, w 1545 roku domeny królewskie na Mazowszu z Warszawą, Łomżą, Ciechanowem i Ostrołęką. Przejęła między innymi starostwa kowieńskie i grodzieńskie na Litwie, kowelskie i krzemienieckie na Wołyniu oraz Rów na Podolu, przemianowany przez nią na Bar, w nawiązaniu do nazwy włoskiego księstwa.

Portret Bony we wdowim stroju.

fot.domena publiczna Portret Bony we wdowim stroju.

Akcja wykupywania królewszczyzn spotkała się z oporem wielkich rodów magnackich, między innymi Radziwiłłów i Gasztołdów, którzy w 1533 roku musieli pozbyć się na rzecz Bony włości podlaskich z Bielskiem, Brańskiem i Surażem.

W swych dobrach ziemskich na Litwie podjęła królowa reformę agrarną, tzw. pomiarę włóczną. Inicjowała budowę mostów, szpitali, kościołów, dróg wodnych (kanału pod Pińskiem), zamków (na przykład w Barze i Krzemieńcu). Nauczyła się języka polskiego. Była protektorką pisarzy i uczonych, między innymi Jana Dantyszka i Mikołaja Reja. Zapoczątkowała wawelską kolekcję arrasów i ozdobiła salę poselską zamku krakowskiego słynnymi „głowami wawelskimi”. Krzewiła ogrodnictwo i zakładała włoskie ogrody (na przykład w Łobzowie).

Działalność Bony wywoływała opozycję wrogo nastawionej do niej szlachty i magnatów. Ukrócenia jej potężnych wpływów domagał się rokosz szlachty, zebranej w 1537 roku pod Lwowem na pospolite ruszenie przeciwko Mołdawii (tak zwana wojna kokosza). Kres politycznego znaczenia Bony nastąpił dopiero w 1548 roku, gdy rządy w Polsce objął Zygmunt II August. Królowa, poważnie zwaśniona z synem z powodu jego małżeństwa z Barbarą Radziwiłłówną, przeniosła się na Mazowsze. Po nieudanych próbach pojednania się z Zygmuntem Augustem podjęła decyzję o wyjeździe do Włoch. Doszło do niego po wielu gorszących scenach i podpisaniu przez Bonę zrzeczenia się wszystkich dóbr posiadanych w Polsce.

Osiadła w Bari, dokąd przybyła 13 maja 1556 roku. Przywieziony z Polski majątek ruchomy obrócił się przeciwko królowej. Została otruta przez agenta Habsburgów, swego doradcę Jana Wawrzyńca Pappacode. Pochowano ja w kościele św. Mikołaja w Bari. Pieniądze pożyczone przez Bonę w 1556 roku królowi Hiszpanii Filipowi II (430 tysięcy dukatów) na obronę Neapolu pozostały przy Habsburgach hiszpańskich. O zwrot tak zwanych sum neapolitańskich zabiegali później bez skutku Zygmunt August, Anna Jagiellonka, Wazowie i kolejni ich następcy na tronie polskim. Wszystkie włoskie posiadłości Bony i większość jej kosztowności zagarnęli Habsburgowie i ich współpracownicy dzięki sfałszowaniu przez Pappacodę testamentu królowej.

Królowa Bona należy do najbardziej kontrowersyjnych postaci w dziejach Polski. Czarna legenda wokół osoby królowej powstała za jej życia za sprawą przeciwników politycznych. Nienawidząca Bony opozycja magnacka i Habsburgowie uczynili z niej symbol zła gubiącego Polskę. Pomawiali ją między innymi o otrucie ostatnich książąt mazowieckich, Stanisława i Janusza II, oraz dwóch synowych: Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny.

Negatywny obraz Bony utrwalili później pisarze i poeci (l. Krasicki, A. Feliński, J. I. Kraszewski, S. Wyspiański) oraz historycy między innymi J. Lelewel i M. Bobrzyński, którzy przytaczali krzywdzące królową opinie, zarzucając jej trucicielstwo, złodziejstwo, otaczanie się podłymi kreaturami, a nawet prowadzenie działalności antypolskiej.

W zupełnie innym świetle przedstawił Bonę dopiero W. Pociecha, autor pierwszej naukowej biografii królowej, opartej na obszernej bazie archiwalnej. Jego dociekania badawcze opublikowane w połowie XX wieku wykazały, że była ona wielką indywidualnością polskiej sceny politycznej, kierującą się w działaniu racją stanu i dobrem dynastii. Do podobnych ustaleń doszli później inni historycy, na przykład R. Żelewski i M. Bogucka, autorka ogłoszonej niedawno monografii poświęconej Bonie. W duchu rehabilitacji królowej utrzymany był serial telewizyjny „Królowa Bona” w reżyserii J. Majewskiego, powstały w 1980 roku. Scenariusz serialu autorstwa H. Auderskiej stał się podstawą powieści historycznej „Smok w herbie” (1983).

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europy średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Bonie Sforzy:

Jadwiga Andegaweńska na rysunku Włodzimierza Tetmajera.

Średniowiecze | 25.10.2017 | Autor:

Która z polskich władczyń jest najpopularniejsza? I czy którakolwiek budzi większe zainteresowanie od swojego męża?

Na jakąkolwiek uwagę mogą liczyć tylko, jeśli przysłużyły się Kościołowi. Ambicja? Polityczne talenty? Obiektywne zasługi dla kraju i dynastii? Na silne i niezależne kobiety wciąż nie ma w polskich dziejach miejsca. Może nie licząc jednej, jedynej królowej…

Najlepsze materiały o Bonie Sforzy z portalu CiekawostkiHistoryczne.pl:

Polecane książki o Bonie Sforzy: