fot.domena publiczna Bona Sforza, Jan Matejko

Bona Sforza d’Aragona (ur. 2 II 1494, zm. 19 XI 1557) – królowa Polski, druga żona Zygmunta I Starego, córka Giangaleazza Sforzy, księcia Mediolanu, i Izabeli Aragońskiej, córki Alfonsa Il, króla Neapolu.

Dzieciństwo Bony upłynęło wśród burzliwych wydarzeń politycznych. Po nagłej śmierci ojca (21 X 1494) przebywała wraz z rodzeństwem pod opieką matki, która występowała przeciwko rządom Ludwika Sforzy il Moro w Mediolanie i starała się odzyskać księstwo dla swych dzieci. W 1500 roku opuściła na zawsze Mediolan i schroniła się z matką w Neapolu.

Najazd wojsk francuskich na królestwo Neapolu zmusił je w 1501 roku do szukania nowego schronienia na wyspie Ischia. Spokojny etap życia rozpoczął się dopiero w 1502 roku, gdy zamieszkała w należącym do matki księstwie Bari.

Rodzeństwo przyszłej królowej Polski zmarło przedwcześnie. W tej sytuacji Bona została jedyną dziedziczką księstwa Bari i Rossano, a także innych dóbr matki. Izabela Aragońska zapewniła swej córce bardzo staranne wykształcenie. Bona nauczyła się biegle władać łaciną i językiem hiszpańskim, zaznajomiła się dobrze z historią, geografią, teologią, prawem, matematyką i administracją państwową. Przejawiała uzdolnienia sportowe i muzyczne. Umiała grać na kilku instrumentach, zasłynęła jako znakomita tancerka i łowczyni, lubująca się w jeździe konnej w asyście sfory psów.

Młoda i piękna blondynka o czarnych oczach i regularnych rysach, jaką była Bona, budziła zainteresowanie poetów, którzy poświęcali jej utwory literackie. Miała także wielu starających się o jej rękę kandydatów, aż ostatecznie cesarz Maksymilian I wyswatał ją za króla polskiego Zygmunta I Starego. Ślub i koronacja Bony odbyły się 18 kwietnia 1518 roku w katedrze wawelskiej w Krakowie.

Związek małżeński okazał się szczęśliwy. Królowa była wierną i troskliwą żoną. Obdarzyła Zygmunta licznym potomstwem: synem Zygmuntem Augustem, późniejszym władcą Polski, oraz córkami: Izabelą (1519–1559), Zofią (1522–1575), Anną i Katarzyną. Ostatnie dziecko pary królewskiej przyszło na świat przedwcześnie w wyniku wypadku, któremu uległa Bona pod Niepołomicami podczas polowania na niedźwiedzia. Chłopiec urodzony 23 września 1527 roku zmarł jednak tego samego dnia, a królowała chorowała ciężko po porodzie i nie mogła mieć już więcej dzieci. Wszystkie swe ambicje i plany na przyszłość wiązała odtąd z ukochanym synem Zygmuntem Augustem.

Obdarzona niepospolitą inteligencją i pracowitością, żądna władzy, uzyskała szybko duży wpływ na dwukrotnie starszego od niej męża, także w sprawach politycznych. Przejęła kontrolę nad rozdawnictwem godności i urzędów, zarówno świeckich, jak i duchownych. Od swojego powinowatego, papieża Leona X pochodzącego z rodu Medyceuszy, otrzymała w 1518 roku prawo obsadzania 15 beneficjów w różnych kościołach katedralnych (Gniezno, Kraków, Poznań, Włocławek, Frombork). Decydowała nawet o nominacjach biskupów. Dzięki Bonie arcybiskupami gnieźnieńskimi zostali Andrzej Krzycki i Piotr Gamrat, a biskupem warmińskim – Jan Dantyszek.

Wpływ na obsadę stanowisk ułatwił królowej budowę własnego stronnictwa dworskiego. Do grona jej najbliższych
współpracowników należeli: Piotr Gamrat i Piotr Kmita, wyniesiony przez Bonę do godności wojewody krakowskiego i marszałka wielkiego koronnego. Królowa przy pomocy swych zauszników dążyła do wzmocnienia władzy królewskiej i przejęcia kontroli nad sejmem i senatem oraz polityką zagraniczną państwa. Od początku pobytu na Wawelu starała się o przywrócenie Polsce mocarstwowej roli w środkowowschodniej Europie, którą utraciła po zjeździe wiedeńskim w 1515 roku.

Bona reprezentowała kierunek antyhabsburski, mimo że jej panowanie we włoskich księstwach było zależne od Karola V. Podporządkowywała swe włoskie powiązania interesom Polski. Przejęte po śmierci matki w 1524 roku księstwa Bari i Rossano gotowa była wymienić w 1527 roku na część Śląska. W obawie przed rosnącymi wpływami dworu wiedeńskiego dążyła do zacieśnienia współpracy z Francją. Przyczyniła się do zawarcia w 1524 roku traktatu polsko-francuskiego, planowała także ożenienie syna z królewną francuską Małgorzatą. Zamiary te storpedowała jednak opozycja magnacka opłacana przez Wiedeń, która doprowadziła do małżeństwa Zygmunta Augusta z Elżbietą Habsburżanką.

Po śmierci Ludwika II Jagiellończyka w 1526 roku Bona próbowała udaremnić przejęcie przez Habsburgów dziedzictwa po czesko-węgierskiej linii Jagiellonów. Namówiła męża do ubiegania się o tron czeski i węgierski, a po jego niepowodzeniu popierała przywódcę stronnictwa antyaustriackiego na Węgrzech Jana Zapolyę, obwołanego w 1526 roku królem Węgier. W 1539 roku wydała za Zapolyę swą córkę Izabelę, chociaż Habsburgowie starali się temu zapobiec.

fot.domena publiczna Bona do dzisiaj fascynuje. Na ilustracji obraz Kazimierza Mireckiego „Wprowadzenie muzyki włoskiej na dwór Zygmunta I przez Bonę”.

Po śmierci zięcia w 1540 roku nakłoniła córkę do pozostania na Węgrzech wraz z dopiero co urodzonym przez nią synem Janem Zygmuntem, którego partia narodowa wyniosła na tron węgierski. Sprzeciwiała się ugodzie Izabeli z Habsburgami i żądała od cesarza Karola V zwrotu spadku po Sforzach – Mediolanu, Cremony i innych posiadłości włoskich. Po zajęciu przez Turków części Węgier z Budą wysunęła w 1544 roku projekt zamiany Siedmiogrodu, kontrolowanego przez zwolenników Zapolyów, na księstwa śląskie (głogowskie, opolskie i raciborskie); wspierała swą córkę w długotrwałych, żmudnych rokowaniach toczonych w tej sprawie z dworem wiedeńskim. Rekompensaty przewidywane dla Izabeli przez Ferdynanda I Habsburga były jednak skromniejsze. W tej sytuacji nieprzejednana wobec Austriaków Bona przygotowała powrót swej córki i wnuka do Siedmiogrodu, który nastąpił w 1556 roku.

Królowa zwalczała przez całe życie plany włączenia Polski do działań zbrojnych przeciwko Turcji. W 1533 roku przyczyniła do zawarcia trwałego pokoju z sułtanem tureckim Sulejmanem I Wspaniałym, a w 1545 roku wymogła na mężu odrzucenie propozycji Habsburgów w sprawie zawarcia przymierza antytureckiego. Mimo prowokacji zbrojnej zorganizowanej w porozumieniu z Wiedniem przez hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego (napad na sułtański Oczaków w 1545), utrzymała dobre stosunki z Turcją, wypłacając jej odszkodowanie za ten incydent.

Zdawała sobie sprawę z wrogiej wobec Polski polityki domu Hohenzollernów i obawiała się zjednoczenia pod ich berłem Brandenburgii z Prusami. W 1525 roku opowiedziała się za likwidacją państwa krzyżackiego w Prusach, sprzeciwiała się bezskutecznie sekularyzacji Zakonu i uznania wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna za dziedzicznego księcia Prus. Jej zamiary pokrzyżował wówczas opłacany przez Habsburgów wpływowy kanclerz wielki koronny Krzysztof Szydłowiecki, który dwa lata później, w 1527 roku w porozumieniu z Albrechtem Hohenzollernem, próbował odsunąć Bonę od spraw państwowych.

W następnych latach królowa udaremniła zabiegi Albrechta o prawo do udziału w elekcjach króla polskiego i obradach polskiego senatu. Była także przeciwna jego staraniom o uzyskanie opieki nad Zygmuntem Augustem i przejęciu przez Albrechta w wypadku śmierci starego króla rządów regencyjnych w Polsce. W 1539 roku dzięki perswazjom Bony oficjalna prośba Joachima II, elektora brandenburskiego, dotycząca dopuszczenia linii elektorskiej Hohenzollernów do sukcesji w lennie pruskim spotkała się z odmową Zygmunta I Starego.

W latach 1546–1547 królowa w celu ścisłego związania lenna pruskiego z Polską i przygotowania Prus Książęcych do inkorporacji wysunęła plan małżeństwa Zygmunta Augusta z jedynaczką Albrechta Hohenzollerna, Anną Zofią. Związek młodego króla z Barbarą Radziwiłłówną uniemożliwił realizację tej koncepcji.

Wielka aktywność Bony zaznaczyła się także w polityce wewnętrznej. Dążyła do wprowadzenia zasady dziedziczności tronu. W 1529 roku spowodowała wyniesienie Zygmunta Augusta na tron wielkoksiążęcy na Litwie, a następnie jego elekcję (1529) i koronację (1530) w Polsce. Zmierzała do utworzenia rozległego prywatnego majątku rodziny królewskiej, dla uzyskania niezależności finansowej dynastii. W 1522 roku próbowała zapewnić synowi jako zaopatrzenie księstwo głogowskie, a w 1526 roku, po wymarciu Piastów mazowieckich, chciała uczynić z Mazowsza dominium jagiellońskie.

Zwalczała wszelkie objawy samowoli i anarchii, wytaczając hardym magnatom procesy o zbrodnie obrazy majestatu. Dzięki nadaniom królewskim i wykupywaniu zastawionych królewszczyzn skupiła w swym ręku ogromne kompleksy majątkowe we wszystkich częściach państwa. W 1519 roku otrzymała księstwo pińskie i kobryńskie, w 1524 roku kilkaset kilometrów kwadratowych puszczy na Litwie, w 1545 roku domeny królewskie na Mazowszu z Warszawą, Łomżą, Ciechanowem i Ostrołęką. Przejęła między innymi starostwa kowieńskie i grodzieńskie na Litwie, kowelskie i krzemienieckie na Wołyniu oraz Rów na Podolu, przemianowany przez nią na Bar, w nawiązaniu do nazwy włoskiego księstwa.

fot.domena publiczna Portret Bony we wdowim stroju.

Akcja wykupywania królewszczyzn spotkała się z oporem wielkich rodów magnackich, między innymi Radziwiłłów i Gasztołdów, którzy w 1533 roku musieli pozbyć się na rzecz Bony włości podlaskich z Bielskiem, Brańskiem i Surażem.

W swych dobrach ziemskich na Litwie podjęła królowa reformę agrarną, tzw. pomiarę włóczną. Inicjowała budowę mostów, szpitali, kościołów, dróg wodnych (kanału pod Pińskiem), zamków (na przykład w Barze i Krzemieńcu). Nauczyła się języka polskiego. Była protektorką pisarzy i uczonych, między innymi Jana Dantyszka i Mikołaja Reja. Zapoczątkowała wawelską kolekcję arrasów i ozdobiła salę poselską zamku krakowskiego słynnymi „głowami wawelskimi”. Krzewiła ogrodnictwo i zakładała włoskie ogrody (na przykład w Łobzowie).

Działalność Bony wywoływała opozycję wrogo nastawionej do niej szlachty i magnatów. Ukrócenia jej potężnych wpływów domagał się rokosz szlachty, zebranej w 1537 roku pod Lwowem na pospolite ruszenie przeciwko Mołdawii (tak zwana wojna kokosza). Kres politycznego znaczenia Bony nastąpił dopiero w 1548 roku, gdy rządy w Polsce objął Zygmunt II August. Królowa, poważnie zwaśniona z synem z powodu jego małżeństwa z Barbarą Radziwiłłówną, przeniosła się na Mazowsze. Po nieudanych próbach pojednania się z Zygmuntem Augustem podjęła decyzję o wyjeździe do Włoch. Doszło do niego po wielu gorszących scenach i podpisaniu przez Bonę zrzeczenia się wszystkich dóbr posiadanych w Polsce.

Osiadła w Bari, dokąd przybyła 13 maja 1556 roku. Przywieziony z Polski majątek ruchomy obrócił się przeciwko królowej. Została otruta przez agenta Habsburgów, swego doradcę Jana Wawrzyńca Pappacode. Pochowano ja w kościele św. Mikołaja w Bari. Pieniądze pożyczone przez Bonę w 1556 roku królowi Hiszpanii Filipowi II (430 tysięcy dukatów) na obronę Neapolu pozostały przy Habsburgach hiszpańskich. O zwrot tak zwanych sum neapolitańskich zabiegali później bez skutku Zygmunt August, Anna Jagiellonka, Wazowie i kolejni ich następcy na tronie polskim. Wszystkie włoskie posiadłości Bony i większość jej kosztowności zagarnęli Habsburgowie i ich współpracownicy dzięki sfałszowaniu przez Pappacodę testamentu królowej.

Królowa Bona należy do najbardziej kontrowersyjnych postaci w dziejach Polski. Czarna legenda wokół osoby królowej powstała za jej życia za sprawą przeciwników politycznych. Nienawidząca Bony opozycja magnacka i Habsburgowie uczynili z niej symbol zła gubiącego Polskę. Pomawiali ją między innymi o otrucie ostatnich książąt mazowieckich, Stanisława i Janusza II, oraz dwóch synowych: Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny.

Negatywny obraz Bony utrwalili później pisarze i poeci (l. Krasicki, A. Feliński, J. I. Kraszewski, S. Wyspiański) oraz historycy między innymi J. Lelewel i M. Bobrzyński, którzy przytaczali krzywdzące królową opinie, zarzucając jej trucicielstwo, złodziejstwo, otaczanie się podłymi kreaturami, a nawet prowadzenie działalności antypolskiej.

W zupełnie innym świetle przedstawił Bonę dopiero W. Pociecha, autor pierwszej naukowej biografii królowej, opartej na obszernej bazie archiwalnej. Jego dociekania badawcze opublikowane w połowie XX wieku wykazały, że była ona wielką indywidualnością polskiej sceny politycznej, kierującą się w działaniu racją stanu i dobrem dynastii. Do podobnych ustaleń doszli później inni historycy, na przykład R. Żelewski i M. Bogucka, autorka ogłoszonej niedawno monografii poświęconej Bonie. W duchu rehabilitacji królowej utrzymany był serial telewizyjny „Królowa Bona” w reżyserii J. Majewskiego, powstały w 1980 roku. Scenariusz serialu autorstwa H. Auderskiej stał się podstawą powieści historycznej „Smok w herbie” (1983).

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europy średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Bonie Sforzy: