Zygmunt I Stary (ur. 1 I 1467 w Kozienicach, zm. 1 IV 1548 w Krakowie) – król Polski i wielki książę litewski od 1506, piąty syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, córki Albrechta II Habsburga, króla Niemiec, Czech i Węgier.

W 1506 roku, gdy po śmierci swego brata Aleksandra ogłoszony został wielkim księciem litewskim i obrany na króla polskiego, był już w sile wieku; dobiegał czterdziestki i miał już niezłe przygotowanie do sprawowania rządów. Jako najmłodszy syn królewski długo nie miał zaopatrzenia, aż wreszcie brat Władysław, król czeski i węgierski, osadził go najpierw (1498) na księstwie głogowskim, potem (od 1501) opawskim, a następnie (od 1504) mianował go namiestnikiem całego Śląska i Łużyc.

Podczas pobytu na dworze brata w Budzie zetknął się bliżej z charakterystycznymi dla Węgier rządami możnowładztwa, wtedy też grupowała się już wokół królewicza przyszła kadra wpływowych w Polsce wielmożów. Bliższe kontakty z wyższym duchowieństwem na Węgrzech ugruntowały zdecydowanie katolicką postawę Zygmunta, a wpływy renesansu jego gust artystyczny. Nie przeszkadzało mu to jednak pozostawać dłuższy czas w nieślubnym związku z Morawianką, Katarzyną Telniczanką (miał z nią troje dzieci). W tym okresie kształtowały się również poglądy polityczne królewicza: sąsiedztwo ekspansywnych Habsburgów aż nadto musiało mu uzmysławiać znaczącą rolę i potencjalne zagrożenie monarchii jagiellońskiej ze strony domu austriackiego i cesarza.

Od początku rządów zmienił ugruntowaną za swych poprzedników politykę opierania się na szerszych rzeszach szlacheckich (potwierdzoną w 1505 w konstytucji Nihil novi). Chcąc wzmocnić władzę królewską, wprowadził system rządów senackich, uznając przede wszystkim magnaterię i senat za głównych partnerów swej polityki. Jego doradcami stali się przedstawiciele starych magnackich rodów Szydłowieckich, Tęczyńskich, Górków i tacy wielmoże, jak Jan Tarnowski, Piotr Tomicki, Andrzej Krzycki. Wywołało to w sposób nieunikniony opozycję szlachty, która nie chciała się pogodzić z odsuwaniem jej od udziału w rządach i nie zgadzała się na dominację magnaterii.

Trzeba wszakże zaznaczyć, że Zygmunt respektował przy tym tradycyjną hierarchię społeczną. W 1518 roku uznał pełną i wyłączną jurysdykcję szlachty nad poddanymi (sądownictwo patrymonialne), a 2 lata później konstytucjami toruńską i bydgoską wprowadził przymus pańszczyźniany jednego dnia w tygodniu.

Niemniej ów rozdźwięk między promagnacką polityką króla i dążeniami szlachty utrudniał przeprowadzenie reform wewnętrznych w państwie. Konsolidował się równocześnie szlachecki ruch tzw. egzekucji dóbr, żądający m.in. odebrania wielkim panom przywłaszczonych królewszczyzn. Zygmuntowi udało się, co prawda, zwiększyć dochody z dóbr królewskich, uzyskiwać zgodę sejmu na podatki potrzebne do obrony kresów południowo-wschodnich (tzn. na utrzymanie tzw. obrony potocznej), dokonać (w latach 1526–1528) gruntownej reformy monetarnej, wprowadzającej w Koronie i w Prusach system złotowy, jednak nie zdołał przeprowadzić szerszych reform skarbowo-wojskowych.

Istotną rolę u boku króla odgrywała jego żona Bona Sforza. Po śmierci w 1515 roku pierwszej małżonki, Barbary Zapolyi, Zygmunt pojął w 1518 roku księżniczkę włoską z tego znanego rodu, dużo młodszą od siebie, energiczną, mającą wpływ na swego królewskiego małżonka, bardzo zapobiegliwą w sprawach materialnych i żądną władzy. Opierała się ona na przeciwnej starym rodom młodej magnaterii, liczącej na uzyskanie dzięki królowej urzędów i beneficjów kościelnych. To głównie Bona doprowadziła – wbrew polskim zwyczajom – do elekcji w 1529 roku za życia ojca (vivente rege) młodego królewicza Zygmunta Augusta na króla Polski. Wtedy właśnie Zygmunt I stał się królem „Starym”. Elekcja wywołała oburzenie i opozycję szlachty; na sejmie koronacyjnym w 1530 roku (i potem w 1538) mocą odpowiednich konstytucji król musiał potwierdzić przestrzeganie w przyszłości zasad „wolnej elekcji”.

Zygmunt, religijny, pobożny, negatywnie odnosił się do reformacji, ale nie naruszał tolerancji wyznaniowej w swej monarchii. Przeciwko luteranom wydawał edykty, ale pozostawały one na papierze. Stłumił natomiast zdecydowanie w 1526 roku rewoltę protestancka w Gdańsku, jako burzącą ustalony ład społeczny.

Oddzielanie interesów państwa od kwestii wyznaniowych, ale także uwzględnianie zewnętrznych uwarunkowań sytuacji Polski widać wyraźnie w jego polityce zagranicznej. Zwycięska „wojna pruska” z zakonem krzyżackim w latach 1519–1521 zakończyła się kompromisowym rozejmem. Traktatem krakowskim w 1525 roku zgodził się na sekularyzację Zakonu i państwa krzyżackiego (którą Rzym potępił) i przyjął hołd lenny władcy Prus. Byt to pierwszy w Europie nowożytnej układ między protestanckim księciem a katolickim monarchą.

Polska nie dała się wciągnąć do krucjaty antytureckiej. W 1533 roku zawarła z Turcja wieczysty pokój (3 lata przed osławionym traktatem przyjaźni króla Francji). Pierwszy okres panowania Zygmunta zdominowany był przez konflikty Litwy z Moskwą, które angażowały również Polskę (trzy wojny z lat 1507–1508, 1512–1522, 1534–1537). Uszczupliły one litewski stan posiadania (m.in. o Smoleńsk w 1514).

Zasadniczy ciężar w polityce zagranicznej spoczywał jednak na stosunkach polsko-habsburskich. Wobec nieustannej groźby sojuszu domu austriackiego z Moskwą (a także z zakonem krzyżackim i Tatarami) król prowadził tu politykę delikatną, obliczoną raczej na porozumienie z Habsburgami. Wychodził z założenia, że nie można walczyć równocześnie ze Wschodem i Zachodem.

Kiedy mógł, popierał przeciwników Habsburgów (Jana Zapolyę na Węgrzech), jednak wobec zagrożenia własnego państwa na zjeździe w Wiedniu w 1515 roku poszedł na układy matrymonialne i traktat przyjaźni z cesarzem, choć nie zawarto wtedy – wbrew temu, co się często pisze – żadnych porozumień dotyczących sukcesji. Jednak w konsekwencji tego układu po śmierci Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem (1526) Habsburgowie objęli panowanie w Czechach i na Węgrzech. Wbrew niechęci większości szlachty do domu austriackiego i antyniemieckiemu nastawieniu królowej Bony oraz jej stronnictwa, akceptował pozostawanie Polski w orbicie polityki Wiednia, co nie znaczyło, iż uznawał cesarską dominację; w 1543 roku jego syn Zygmunt Il August poślubił córkę Ferdynanda I Habsburga.

Zygmunt I Stary przeszedł do historii jako wielki mecenas sztuki. Z jego inicjatywy i pod jego osobistym nadzorem dokonana została przebudowa i rozbudowa zamku wawelskiego w Krakowie w stylu renesansowym. Na włoskich wzorach powstała piękna kaplica Zygmuntowska, symbol suwerenności władzy króla polskiego. Jego dwór stał się najważniejszym w kraju ośrodkiem kultury renesansowej. W mniejszym stopniu władca protegował naukę i literaturę, chociaż na dworze, zwłaszcza w kancelarii królewskiej, działało wielu dobrych humanistów; kształtowała się szkoła prężnej polskiej dyplomacji.

Zmarł w Krakowie, pochowany został na Wawelu. Był dwukrotnie żonaty. 8 lutego 1512 roku poślubił Barbarę Zapolyę (zm. 2 X 1515), córkę Stefana, wojewody siedmiogrodzkiego. Powtórnie ożenił się z Boną Sforzą (18 IV 1518), córką Giangaleazza Sforzy, księcia Mediolanu. Z pierwszego małżeństwa miał córki: Jadwigę (1513–1573), wydaną za Joachima II, elektora brandenburskiego, i Annę (1515–1520); z drugiego – córki: Izabelę (1519–1559), żonę Jana Zapolyi, króla węgierskiego, Zofię (1522–1575), wydaną za Henryka II, księcia brunszwickiego, Annę (1523–1596), królową polską, od 1576 roku żonę Stefana Batorego, Katarzynę (1526–1583), wydaną za Jana, księcia finlandzkiego, od 1569 roku króla Szwecji Jana III Wazę (matka Zygmunta III Wazy), oraz synów: Zygmunta II Augusta (1520–1572), od 1548 roku panującego króla Polski, i Olbrachta (ur. i zm. 1527).

Czasy Zygmunta to okres nie tylko kulturalnego, ale i gospodarczego rozkwitu Polski. Określa się je często jako pierwszą fazę polskiego „złotego wieku”. Sam monarcha cieszył się u współczesnych i potomnych w epoce staropolskiej uznaniem i popularnością. Ceniono jego umiłowanie pokoju; zwany był rex pacificus lub „ojciec pokoju” (J. Głuchowski). Podkreślano zalety jego rozumu, sprawiedliwość, stateczność (S. Starowolski).

Rysowany później wizerunek króla i okresu jego panowania nie był już tak jasny. Zaznaczano jego chwiejność polityczną, niechęć do podejmowania decyzji, ociężałość. Hołd pruski uznawano za kardynalny błąd. Właśnie w tym duchu bardzo czarny obraz rządów Zygmunta namalował M. Bobrzyński w 1879 roku w swych Dziejach Polski w zarysie.

Stopniowo, już w naszym stuleciu, ten minorowy punkt widzenia był łagodzony (W. Konopczyński). Zwłaszcza Z. Wojciechowski rehabilitował polityczne posunięcia króla, wskazywał na błędy jego działań wewnątrz państwa (przede wszystkim wobec ruchu szlacheckiego), ale podkreślał też znaczenie, jakie – w tamtych uwarunkowaniach zewnętrznych – nadał Polsce w Europie ten monarcha. Te wyważone opinie potwierdzają badacze współcześni (m.in. A. Wyczański, J. Topolski, M. Bogucka), choć i dzisiaj wypomina się Zygmuntowi, iż za jego czasów Polska nie zawarła żadnych korzystnych aliansów z innymi niż monarchia habsburska ważniejszymi państwami europejskimi.

Może więc, mimo wszystko, nieco patetyczny postulat Z. Wojciechowskiego nie będzie tu dysonansem: Zygmunt Stary niech nam się nie kojarzy ze Stańczykiem na obrazie matejkowskim, lecz z ulanym w Toruniu w czasie wojny pruskiej Dzwonem Zygmunta, którego wspaniały dźwięk po wieki rozbrzmiewa w dniach chwały i triumfu. Co nie znaczy przecież, że mamy zapominać o cieniach każdej epoki.

Literatura:

• A. Pawiński, Młode lata Zygmunta Starego, Warszawa 1893.
• W. Pociecha, Czasy Zygmunta Starego, „Roczniki Historyczne”, 16 (1947).
• A. Dembińska, Zygmunt I. Zarys dziejów wewnętrzno-politycznych w latach 1540–1548, Poznań 1948.
• J. Głuchowski, Ikones książąt i królów polskich [1605], Wrocław 1979.
• Z. Wojciechowski, Zygmunt Stary (1506–1548), Warszawa 1979 (wyd. 1, 1947).

Autor hasła:

Maciej Serwański – profesor doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu prac poświęconych historii Polski XVI i XVII wieku. Współautor „Słownika władców polskich” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Zygmuncie I Starym: