fot.Jean-Joseph Benjamin-Constant /domena publiczna Mehmed II Zdobywca wkracza do Konstantynopola.
Mehmed II Zdobywca (ur. 30 III 1430 w Adrianopolu, zm. 3 V 1481 w Hünkar Ҫairi, Albania) – sułtan turecki w latach 1444, 1445–1446 i 1451–1481. Trzeci z kolei syn sułtana Murada II i niewiadomego pochodzenia niewolnicy Hüma chatun. Pozostawił dwóch synów: Bajezida i Dżema (Cema).
Jeszcze za życia ojca, który abdykował na jego rzecz, obejmował dwukrotnie rządy w Turcji (lato 1444, XII 1445–III 1446), władanie państwem przekraczało jednak wówczas jego możliwości. Murad powrócił więc do władzy i sprawował ją do śmierci (3 II 1451). Stąd też początkowo postrzegano Mehmeda jako człowieka mało energicznego i pokojowo usposobionego. Istotnie, natychmiast po objęciu tronu (18 II 1451) zawarł układy pokojowe kolejno z wszystkimi krajami chrześcijańskimi, nie wyłączając Bizancjum, któremu zobowiązał się płacić roczny trybut w zamian za zatrzymanie pretendenta Orchana. Gdy jednak wystąpił przeciw niemu bej Karamanii, Ibrahim, cesarz Konstantyn XI podwoił swe żądania.
Mehmed zatrzymał poselstwo bizantyńskie, pokonał Karamanię, dał cesarzowi odpowiedź odmowną i przystąpił do budowy twierdzy Bogaz-kesen (obecnie Rumeli Hisary) nad Bosforem w bezpośrednim sąsiedztwie Konstantynopola. Na protest cesarza odpowiedział wypowiedzeniem wojny (VI 1451). Środkami dyplomatycznymi i militarnymi uniemożliwił pozyskanie przez Bizancjum znaczniejszej pomocy i po blisko dwumiesięcznym oblężeniu zdobył Konstantynopol (29 V 1453). Uważał się odtąd za spadkobiercę dawnego Cesarstwa Rzymskiego (tytułował się kayser i-Rum, w końcu 1457 przeniósł swą stolicę do Konstantynopola – Stambułu) i konsekwentnie dążył do jego restauracji w granicach z czasów starożytnych.
Rozpoczął od systematycznego podboju wysp greckich i Bałkanów. W latach 1453–1455 większość wysp na Morzu Egejskim, tworzących najczęściej samodzielne państewka, została zmuszona do opłaty trybutu. W 1454 roku Mehmed zaatakował Serbię, zdobywając Borač i Ostrovicę, a w 1455 roku Novo Brdo. Zmusił też do opłaty haraczu lenniczkę Polski, Mołdawię. Wojska jego poniosły jednak wielką klęskę w trwającej dziewięć dni (14–22 VII 1456) bitwie pod Belgradem.
Szczęściem dla Mehmeda zwycięstwo chrześcijan nie zostało wykorzystane z powodu zarazy i śmierci wodza Jana Hunyadyego. Umożliwiło to Mehmedowi szybką odbudowę sił, lecz klęska spowodowała chwilowe uelastycznienie jego polityki wobec i zawarcie pokoju z Serbią. Wojska tureckie walczyły jednak na terenie Albanii ze Skanderbegiem, a w 1458 roku rozpoczęły podporządkowanie Peloponezu, likwidując księstwo Aten. Próba połączenia Serbii unią personalną z Bośnią (III 1459) i usunięcie akceptowanego przez sułtana despoty zakończyły się zdobyciem przez armię turecką stolicy serbskiej, Smederewa, i likwidacją despotowiny (20 VI 1459). W 1460 roku zdobyty został despotat Morei na Peloponezie, w 1461 roku padła ostatnia enklawa bizantyńska – cesarstwo Trapezuntu w Azji Mniejszej.
W 1462 roku przeciwstawił się Mehmedowi hospodar wołoski Wład Palownik, jednak ostatecznie musiał ustąpić z tronu na rzecz swego protureckiego brata, Radula Pięknego. Za pośrednictwem Radula Mehmed zawarł pokój z królem węgierskim Maciejem Korwinem, usypiając jego czujność. Gdy na początku 1463 roku poprowadził wyprawę na wasalną wobec Węgier Bośnię, Korwin nie był przygotowany do udzielenia jej pomocy, toteż wyprawa zakończyła się likwidacją państwa bośniackiego (VI 1463). W spóźnionym kontrataku jesienią 1463 roku Maciej Korwin zdołał jedynie odbić Jajce.
Skromny sukces węgierski był możliwy dzięki zaangażowaniu Mehmeda na wschodzie, gdzie, obok tradycyjnej Karamanii, pojawił się nowy niebezpieczny przeciwnik władca turkmeński Uzun Hassan, który opanował tereny Iranu i wschodniej Anatolii. Wykorzystując walki o tron w Karamanii, sułtan podporządkował ją sobie (1464), a gdy jej władca, Pyr Ahmed, usiłował zrzucić jego zwierzchnictwo, Mehmed wyprawił się przeciw niemu i zajął większa część Karamanii (1468).
Również walki o tron umożliwiły Mehmedowi rozszerzenie swych wpływów na Tatarów krymskich, których chan, Nurdewlet, wszedł w luźny układ polityczny z Turcją (1467). Jednak na początku lat siedemdziesiątych Mehmed stanął w obliczu bardzo poważnego niebezpieczeństwa. Wenecjanie, z którymi prowadził wojnę od 1463 roku, wzmocnieni o posiadłości albańskie przekazane im po śmierci Skanderbega, zawarli sojusz z Uzun Hassanem. W 1472 roku, gdy okręty weneckie atakowały przybrzeżne twierdze małoazjatyckie, wojska Uzun Hassana odbiły Karamanię i zaatakowały Brusę.
Mehmed za najpoważniejszego przeciwnika słusznie uznał Uzun Hassana i wszystkie swe siły skierował przeciw niemu. Pod Terdżanem (Baszkent, Otlukbeli) rozgromił przeciwnika (11 VIII 1473). Po tym zwycięstwie skierował się przeciw Wenecji, bezskutecznie jednak oblegał Szkodrę (1474). Jednocześnie przystąpił do umacniania pozycji nad Morzem Czarnym, zajmując kolonie genueńskie Kaffę i Mangup (Teodoro, 1475) oraz kilkakrotnie wysyłając swe wojska do Mołdawii i na Wołoszczyznę. Przesunięcie działań wojennych na teren państw rumuńskich wciągnęło do wojny Węgry, które przystąpiły do sojuszu z Wenecją, a pośrednio – także Polskę. Maciej Korwin podjął w 1476 roku ofensywną wyprawę na turecką twierdzę Šabac, którą zdobył. Na tym jednak skończyły się poważniejsze działania węgierskie.
Mehmed skupił teraz swe siły na Wenecji. W kampanii 1478 roku zajął większość jej posiadłości albańskich, w tym Kruję i Alessio (Lesh). W pokoju zawartym 25 stycznia 1479 roku Wenecja oddała mu Szkodrę, zachowując tylko skrawek północnej Albanii, oraz przyznała wcześniejsze zdobycze, w tym wyspy Lemnos i Negroponte (Eubea). W 1479 roku Turcy zlikwidowali despotat Leonarda Tocco na Wyspach Jońskich, który oddał się pod opiekę króla Neapolu. Latem 1480 roku Mehmed wydał rozkaz transportu części swych wojsk przez Otranto i zaatakowania Italii. W tym samym czasie inna część wojsk zaatakowała zakon joannitów na Rodos. Nasuwa się przypuszczenie, że istniał związek między tymi dwoma wyprawami, w obu wypadkach jednak siły były zbyt małe, by poważnie zagrozić przeciwnikowi. Przygotowania do wielkiej wyprawy podjął Mehmed wiosną 1481 roku, w trakcie ich jednak zmarł po nagłej chorobie (niewykluczone otrucie), zabierając do grobu tajemnicę przeciw komu miała być ona w istocie skierowana.
Był najwybitniejszym władcą tureckim, twórcą imperium osmańskiego i jego organizatorem. Dokonał reformy i kodyfikacji prawa, dostosowując je do potrzeb imperium (m.in. wprowadził zasadę mordowania przez nowego sułtana swych braci w celu zapobieżenia walkom o tron). Miał wszechstronne zainteresowania, otaczał opieką uczonych i artystów, także zachodnioeuropejskich, głównie włoskich. Sam również pisał rozprawy o sztuce wojennej i o muzyce oraz wiersze.
Literatura: F. Babinger, Z dziejów imperium Osmanów. Sułtan Mehmed Zdobywca i jego czasy, Warszawa 1977.