fot.Antoni Boys Jan Luksemburski jako następca Wacława II i Wacława III rościł sobie prawa do tronu polskiego, który zajmował od 1320 roku Władysław Łokietek.
Jan Luksemburski (ur. 8 VIII 1296, zm. 26 VIII 1346 pod Crécy) – król czeski w latach 1310-1346 z dynastii luksemburskiej. Syn cesarza rzymskiego Henryka VII i Małgorzaty Brabanckiej. Dwukrotnie żonaty: od 1310 r. z Elżbietą, córką Wacława II, od 1334 r. z Beatrycze Bourbon.
Z pierwszego związku urodzili się: Małgorzata, żona księcia Dolnej Bawarii Henryka, Jutta, żona króla francuskiego Jana II, Wacław, przyszły król czeski jako Karol IV, Przemysł Ottokar, zmarły w niemowlęctwie, Anna, żona księcia Ottona Habsburga, Elżbieta, zmarła jako dziecko, i Jan Henryk, margrabia Moraw; z drugiego – Wacław, książę Luksemburga, i Bona (nie znamy dat urodzin i zgonu). Jan miał także nieślubnego syna Mikołaja, zrodzonego z nieznanej matki, późniejszego patriarchę Akwilei (ur. 1322). Od 1946 r. spoczywa w katedrze w Luksemburgu.
W 1310 r. w Spirze ojciec Jana, Henryk VII, na prośbę poselstwa czeskiego oddał synowi Czechy jako nadanie lenne. Oznaczało to walkę z dotychczasowym władcą Henrykiem Karynckim. Decyzja Henryka VII była podyktowana naciskiem ze strony Czechów, gdyż sam wolałby oddać Czechy swemu bratu Walramowi. Jana ożeniono z Elżbietą Przemyślidówną i w połowie października 1310 r. wyprawiono do Czech. Gdy zajęto Kolin, Henryk Karyncki opuścił Czechy. Po potwierdzeniu przywilejów szlacheckich Jan został koronowany 21 lutego 1311 r. w Pradze przez Piotra Aspelta, arcybiskupa mogunckiego, który stał się głównym doradcą młodego władcy. W 1313 r. Jan udał się do Włoch z pomocą dla ojca, ubiegającego się o koronę cesarska, zaś po jego śmierci bezskutecznie ubiegał się o tron niemiecki. W sporze między Ludwikiem Wittelsbachem a Fryderykiem Habsburgiem, zgodnie z linią reprezentowaną przez swych mentorów – arcybiskupów Moguncji i Trewiru, stanął po stronie Ludwika i w 1322 r. przechylił zwycięstwo na jego stronę w bitwie pod MühIdorf.
Po wyjeździe z Czech Piotra Aspelta, Jan sam musiał stawić czoło trudnościom rysującym się w królestwie. Próby scentralizowania władzy naraziły go na opór szlachty. Zmuszony do ustępstw, powierzył Czechom urzędy marszałka i burgrabiego koronnego. Nie zadowoliło to jednak opozycji, a wojna domowa przyniosła Janowi upokorzenie. Wyparty na zachód kraju, musiał kapitulować, gdy poddani zagrozili wyborem Habsburga. Za pośrednictwem Ludwika Bawarskiego doszło do porozumienia, Jan musiał jednak oddać możnym nadzór nad miastami królewskimi. Czarę goryczy początkowych lat panowania dopełniła zdrada Elżbiety. Żona króla, mająca poparcie prażan, przede wszystkim zaś Vilema Zajica z Valdeka, próbowała dokonać zamachu stanu. Królowi udało się wprawdzie opanować sytuację (mieszkańców stolicy spotkały bardzo surowe represje), ale jego małżeństwo się rozpadło, a poza tym wzrosło znaczenie panów czeskich, wśród których główną rolę odgrywał odtąd Henryk z Lipé.
W 1319 r. Jan przejął po brandenburskich Askańczykach zachodnią część Górnych Łużyc z Budziszynem, a jako dług wdzięczności od Ludwika Bawarskiego za wsparcie go przy wyborze na króla niemieckiego otrzymał Eger, Parkstein i Floss. Gdy jednak Ludwik Bawarski pogodził się z pokonanym pod Mühldorf Fryderykiem, Jan zaczął ponownie myśleć o koronie niemieckiej. Nawiązał stosunki z Henrykiem Karynckim, licząc w przyszłości na spadek po nim, natomiast dzięki posiadaniu przełęczy alpejskich w Karyntii i Tyrolu liczył na zawładniecie Górną Italią, oczekując wsparcia króla francuskiego, którego w zamian poparł w staraniach o Arelat. Gdy jednak Ludwik Bawarski podjął wyprawę po koronę cesarską do Rzymu, Jan zmienił kierunek politycznych zainteresowań.
W 1327 r., powołując się na prawo spadkowe po Przemyślidach, zgłosił pretensje do tronu polskiego i podjął zbrojną wyprawę na Kraków. Wobec sprzeciwu króla węgierskiego Karola Roberta, z którego synem zaręczył swą trzyletnią córkę, zawrócił spod Sławkowa, narzucając jednak zwierzchność lenną książętom niemodlińskiemu, raciborskiemu, cieszyńskiemu, bytomskiemu i opolskiemu oraz uzyskał ekspektatywę na inkorporację księstwa wrocławskiego po śmierci Henryka VI. W 1328/1329 r. podjął krucjatę na Litwę, sprzymierzeńca Polski, zawarł sojusz z Zakonem i jako król polski potwierdził jego prawa do dzierżonych dotychczas ziem, zhołdował także księcia Wańkę płockiego. Do 1331 r. zhołdował książąt: ścinawskiego, oleśnickiego, brzesko-legnickiego i żagańskiego oraz wykupił księstwo głogowskie.
Pod koniec lat dwudziestych Jan zaczął urzeczywistniać plan zdobycia Górnej Italii. By nie zniechęcić do siebie Wittelsbachów i Habsburgów, zawarł z nimi układ w Haguenau w 1330 r. Podporządkował sobie wprawdzie Lombardię, ale wkrótce, mimo pomocy francuskiej, przyszły niepowodzenia, poza tym zaczęła się komplikować sytuacja wewnętrzna w Czechach. W 1335 r. po pertraktacjach w Trenczynie i Wyszehradzie Jan definitywnie zrezygnował z pretensji do tronu polskiego za sumę dwudziestu tysięcy kop groszy praskich. W 1336 r. zrezygnował z Karyntii na rzecz Habsburgów, w 1339 r. zaś złożył hołd lenny Ludwikowi Bawarskiemu. Pod koniec życia zaczął zabiegać o elekcję swego syna Karola na króla niemieckiego. W 1346 r. obaj odbyli podróż do Awinionu, gdzie uzyskano poparcie kurii dla starań Karola. W maju tegoż roku w Rhens, w obecności Jana jako elektora Rzeszy, dokonano wyboru Karola Luksemburskiego, detronizując tym samym Ludwika Bawarskiego.
fot.Krischnig, lic. domena publiczna Grobowiec Jana Luksemburskiego (fot. Krischnig, lic. domena publiczna)
W 1337 r. Jan ociemniał na prawe oko, w trzy lata później w wyniku nieudanej operacji w Montpellier utracił wzrok także w lewym oku. Mimo kalectwa wziął czynny udział w bitwie pod Crécy w 1346 r., walcząc w służbie króla Francji. Odmówił zejścia z pola bitwy, zginał śmiercią rycerza, przywiązany łańcuchem do konia, którego prowadzili najwierniejsi członkowie jego orszaku.
Jan Luksemburski był jedną z najciekawszych i najbardziej malowniczych postaci średniowiecznej Europy. Wychowany we Francji, przesiąknięty kulturą francuską, najczęściej przebywał w Luksemburgu i właśnie we Francji – nie bez powodu więc współcześni mu Czesi mówili o nim „kral cizinec”. Wytrawny polityk, choć być może pozbawiony rozmachu, intuicji i odrobiny szczęścia. Z sukcesów w wielkiej polityce pozostaną tylko elekcja w Rhens i nabytki na Śląsku. Rządy w Czechach nie przyniosły mu powodzenia, przyczyniły się jednak z pewnością do okrzepnięcia w siłę stanów i zwiększyły role możnych rodów. Wyrachowanie polityczne nie przeszkadzało Janowi pozostać do końca swych dni rycerzem. Jego śmierć na polach Crécy, która już współcześnie urosła do rangi symbolu, była ucieleśnieniem ideału średniowiecznego władcy-rycerza. Życie Jana opisuje kronika zbrasławska, szczególnie zaś jego czyny opiewał Guillaume de Machaut, sprowadzony przez króla do Pragi.
Chciał zostać pochowany w opactwie cysterskim w Clairfontaine, jednak po bitwie pod Crécy jego szczątki złożono w benedyktyńskim Alt-Miinsterze w Luksemburgu. Zanim znalazł w 1946 r. miejsce wiecznego spoczynku w katedrze luksemburskiej, kilkakrotnie był przenoszony z miejsca na miejsce.
Literatura:
- B. Włodarski, Pierwsze trudności Luksemburgów w Czechach, Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie, dział B, t. 12, z. 3, 1935.
- B. Włodarski, Polityka Jana Luksemburskiego wobec Polski za czasów Władysława Łokietka, Lwów 1935.
- B. Nowacki, Czeskie roszczenia do korony w Polsce w latach 1290-1335, Poznań 1987.