fot.Tycjan/domena publiczna Portret Filipa II.
Filip II (ur. 21 V 1527 w Valladolid, zm. 13 IX 1598 w Escorialu k. Madrytu) – władca Niderlandów od 1555 roku, król Hiszpanii od 1556 roku, król Portugalii od 1581 roku. Syn cesarza Karola V i Izabeli, córki Manuela I Wielkiego, króla Portugalii. Żonaty kolejno z Marią (1527–1545), córką Jana III, króla Portugalii, z Marią I Tudor (1516–1558), królową Anglii, córką króla Henryka VIII, z Elżbietą de Valois (1545–1568), córką Henryka II, króla Francji, oraz z Anną (1549–1580), córką cesarza Maksymiliana II. Miał trzynaścioro dzieci, m.in. Filipa III (1578–1621), od 1598 roku króla Hiszpanii i Portugalii. Pochowany w Escorialu.
Szybko zapoznał się ze sztuką rządzenia. Od 1543 roku sprawował z polecenia ojca regencję w Hiszpanii. Po zawarciu związku małżeńskiego z Marią I Tudor przebywał w latach 1554–1555 w Anglii, gdzie wywierał znaczny wpływ na politykę królowej i pomagał jej w przywracaniu katolicyzmu.
Ojciec przekazywał mu sukcesywnie rządy nad ogromnym władztwem habsburskim. W 1540 roku Filip uzyskał księstwo Mediolanu, w 1554 roku królestwo Sycylii i Neapolu, a w październiku 1555 roku Franche-Comté i Niderlandy. Po abdykacji ojca objął w styczniu 1556 roku koronę Hiszpanii wraz z jej posiadłościami zamorskimi. Jako władca państwa, w którym słońce nie zachodzi, stanął na czele europejskiej kontrreformacji.
Uważany był przez współczesnych za osobę bardziej katolicką od papieża. Wewnątrz monarchii umacniał silne rządy królewskie, a w polityce zagranicznej mobilizował katolików do walki z szerzącym się protestantyzmem. Był człowiekiem pracowitym, drobiazgowym, nie ufał swoim doradcom. Osobiście kierował sprawami państwa, ograniczając do minimum rolę Kortezów. W 1561 roku przeniósł stolice kraju z Valladolid do Madrytu. Zaprowadził rządy oparte na systemie gabinetowo-biurokratycznym. Utworzył obok dawnych nowe rady przyboczne o kompetencjach terytorialnych (np. Rada Portugalii, Flandrii), bądź rzeczowych (np. Rada Finansów, Wojny), które rozpatrywały i opiniowały wszystkie kwestie przedstawiane przez króla.
Przywiązywał duże znaczenie do ceremoniału dworskiego. W latach 1563–1584 wybudował w Escorialu rezydencję królewską i klasztor San Lorenzo el Real. Żył bardzo skromnie, w pogardzie dla luksusu (jego komnatę w Escorialu można przyrównać do celi klasztornej). Religię ściśle łączył z polityką. Z pomocą inkwizycji zapobiegł rozwojowi reformacji na Półwyspie Iberyjskim i we Włoszech. Wprowadził obostrzoną cenzurę książek i zakazał młodzieży hiszpańskiej studiów na obcych uniwersytetach.
W 1559 roku rozpoczął prześladowania Morysków, muzułmańskiej ludności Hiszpanii, która przyjęła chrześcijaństwo, zachowując muzułmańskie tradycje i obyczaje. Kampania przeciwko Maurom doprowadziła do powstania Morysków z Grenady (1568–1571), stłumionego krwawo przez księcia Juana ď Austria. Poważniejsze reperkusje przyniosła polityka Filipa na terenie Niderlandów. Brak tolerancji religijnej i ucisk podatkowy wywołały rebelię przeciw rządom hiszpańskim. Kolejni namiestnicy Filipa, Małgorzata Parmeńska (1559–1567) i książę Fernando Alvarez Alba (1567–1573), nie zdołali opanować sytuacji. Krwawe represje Alby, które nastąpiły po zdławieniu powstania ludowego (1567) skłoniły mieszkańców Niderlandów do ponownego chwycenia za broń.
Wielkie powstanie, rozpoczęte w 1572 roku, przeobraziło się w pierwszą w Europie rewolucję burżuazyjną i doprowadziło do oderwania się północnej części Niderlandów od imperium hiszpańskiego. 23 stycznia 1579 roku zbuntowane prowincje zawiązały unię w Utrechcie pod hasłem wolności religijnej i bezkompromisowej walki z Hiszpanami, a 26 lipca 1581 roku pozbawiły Filipa tytułu księcia i władzy, proklamując republikę. Panowanie Hiszpanii w południowej części Niderlandów uratowali energiczni namiestnicy Filipa, książę Juan d’Austria (1576–1578) i książę Parmy Aleksander Farnese (1578–1592), którzy odbili z rąk powstańców Brugię, Gandawę, Antwerpię i Brukselę. Zwycięska akcja w Niderlandach uległa zahamowaniu w 1587 roku w związku z przygotowaniami do ataku na Anglię.
Filip prowadził również wyczerpujące wojny z wrogiem zewnętrznym. W latach 1556–1559 walczył wspólnie z Anglią przeciwko Francji. Latem 1556 roku zaatakował państwo papieża Pawła IV, zmuszając go do neutralności w tym konflikcie. Pobiwszy Francuzów pod Saint-Quentin (10 VIII 1557) i Gravelines (13 VII 1558), skłonił ich do podpisania układu pokojowego w Cateau-Cambrésis (3 IV 1559). Pokój ten ugruntował hegemonię hiszpańską we Włoszech. Król Francji Henryk II wyrzekł się definitywnie roszczeń do Neapolu i Mediolanu, wyrażając przy tym zgodę na ślub swej córki Elżbiety z królem Hiszpanii. W następnych latach Filip mieszał się w politykę dworu francuskiego i porozumiewał się z Gwizjuszami. Po śmierci Henryka III (1589), ostatniego z dynastii Walezjuszów, udzielał poparcia stronnictwu katolickiemu. Nie zdołał jednak zapobiec zdobyciu korony Francji przez Henryka IV.
Uczestnictwo Filipa w wojnach z Turcją (1560–1579) nie przyniosło mu trwałych korzyści politycznych. Po rozbiciu floty tureckiej przez księcia Juana d’Austria w bitwie pod Lepanto (7 X 1571) i przejściowym odzyskaniu Tunisu i Bizerty (1573), utracił na rzecz Turcji wszystkie posiadłości w Tunezji (1574). Niepomyślnie dla Filipa ułożyły się stosunki z Anglią, która po śmierci Marii I Tudor (1558) znalazła się w przeciwnym obozie politycznym. Próby przeciągnięcia królowej Elżbiety I na stronę hiszpańską spełzły na niczym (władczyni Anglii odrzuciła propozycje małżeńskie Filipa). Daremne okazały się również wysiłki zmierzające do podkopania jej pozycji na tronie (pomoc hiszpańska dla powstańców w Irlandii oraz opozycji katolickiej w Szkocji i Anglii, poparcie udzielane Marii Stuart, przeciwniczce królowej Elżbiety I).
Stracenie Marii Stuart w 1587 roku stało się dla Filipa ostatecznym bodźcem do zorganizowania inwazji na Anglię. Zakończyła się ona klęską hiszpańskiej Wielkiej Armady w sierpniu 1588 roku. Udaną akcją sfinalizowane zostały starania Filipa o zjednoczenie Półwyspu Iberyjskiego. Po śmierci króla Henryka (1580), ostatniego przedstawiciela dynastii Aviz, zgłosił pretensje do tronu portugalskiego i pobił innego pretendenta do korony, Antoniego, przeora zakonu rycerskiego Crato (nieślubnego syna infanta portugalskiego Ludwika). W kwietniu 1581 roku koronował się na króla Portugalii w Tomar. Wraz z koroną tego kraju objął wszystkie zamorskie posiadłości Portugalii w Afryce, Indiach i Brazylii.
Monarcha hiszpański był wielkim protektorem uczonych. Interesował się malarstwem. Wśród współczesnych sobie wyróżniał Tycjana. Nie zachwycał się natomiast mistycznym malarstwem el Greca. Mocarstwowa polityka Filipa (kosztowne wojny, subwencje dla przywódców francuskich katolików) przyczyniła się do upadku gospodarczego Hiszpanii. W ostatnich latach jego panowania odczuwano w kraju dotkliwy niedobór kapitału i przeciążenie podatkami.
Literatura:
- F. Braudel, Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II, Gdańsk 1976.
- G. Parker, Filip II, Warszawa 1985.