Ta wojna (…) dokonała bezwzględnej i przemyślanej eksterminacji narodu żydowskiego. Również Kościół stanął przed pytaniem, czy zrobił wszystko, aby temu zapobiec. Za ból, jaki sprawili katolicy braciom i siostrom narodu żydowskiego przepraszamy – mówił bp Rafał Markowski. Czy możliwe jest wybaczenie?

Stosunek Kościoła Katolickiego do społeczności żydowskiej w czasie II wojny światowej od lat zajmuje istotne miejsce w polskim dyskursie historycznym. Jest to tematyka niezwykle delikatna, ciągle budząca liczne kontrowersje i spory, zarówno na niwie politycznej, jak i moralnej. Najnowsza książka Jacka Leociaka – jednego z założycieli Centrum Badań nad Zagładą Żydów – jest doskonałym przykładem na to, że pomimo ogromu literatury, jaka w ostatnich latach pojawiała się na ten temat, wiele zagadnień nadal podlega procesowi mitologizacji.

Wskazuje na to sam Leociak, który już we wstępie „Młynów Bożych. Zapisków o Kościele i Zagładzie” przytacza szereg prac apologetów roli Kościoła w procesie ratowania europejskich Żydów w czasie II wojny światowej. Zwraca on uwagę na to, że celem wielu autorów tychże publikacji nie jest naukowy obiektywizm, a udowodnienie tezy, że Kościół zrobił wszystko, co było w jego mocy w zakresie pomocy ludziom narodowości żydowskiej. Stąd też bardzo krytycznie odnosi się do prac autorstwa Ewy Kurek, Edwarda Kopówki i ks. Pawła Rytla-Andranika, które wpisują się w tzw. nurt historiografii narodowej, wypaczający rzeczywisty obraz postaw Kościoła i Polaków.

Odwołując się do całej historii Kościoła, Leociak stawia wiele pytań, które już od początku mogą budzić u czytelnika mieszane uczucia. Oto przykład jednego z nich:

Zastanawia mnie, w jaki sposób instytucja powołana do niesienia przesłania miłości bliźniego, jakże często, niezależnie od czasów i miejsca, wikłała się w działania przynoszące krew i łzy.

fot.Michał Józefaciuk/ CC BY-SA 3.0 pl Biskup Rafał Markowski, przewodniczący Rady ds. Dialogu Religijnego i Komitetu ds. Dialogu z Judaizmem przy Konferencji Episkopatu Polski, podczas 76. rocznicy zbrodni w Jedwabnem przeprosił „za ból, jaki sprawili katolicy braciom i siostrom narodu żydowskiego”.

Po dogłębnej lekturze książki, wydaje się jednak, że owe pytania są jak najbardziej na miejscu. A to nad czym najbardziej ubolewa autor „Młynów Bożych”, to przede wszystkim kwestia pamięci o Holokauście, która dla wielu ludzi, polityków i duchownych pozostaje wciąż „nieprzyswojonym” i nieoswojonym problemem.

„To moje pudełko”

Książka „Młyny Boże” nie jest typową pracą naukową. To swoistego rodzaju refleksje historyka Zagłady. Sam autor wielokrotnie na jej kartach nie stroni od ironii, kąśliwych uwag i sarkastycznych spostrzeżeń dotyczących nie tylko duchowieństwa, ale także postaw wobec tzw. wielkich historii. Leociak przyznaje:

(…) nie silę się na bezosobowy chłód czy wyprany z emocji obiektywizm. Przeciwnie – jest to zapis subiektywny, a wybór stronniczy. W końcu to moje pudełko.

Owo pudełko, o którym pisze autor, nie zamyka się wyłącznie na latach 1939-1945. To spojrzenie na całe spectrum relacji pomiędzy starozakonnymi a chrześcijanami na przestrzeni wieków. Dominującą rolę w tym dyskursie zajmuje Kościół Katolicki i jego oficjele, którzy – zdaniem autora – daleko zboczyli od idealistycznych nauk Chrystusa. Warto jednak zaznaczyć, że na kartach książki nie pojawiają się wyłącznie negatywne postawy duchownych i przedstawicieli struktur kościelnych. Sporo jest też o tych, którzy szli pod prąd; którzy wbrew przeciwnościom losu potrafili w godzinach próby poświęcić się dla swoich „starszych braci w wierze”.

fot.domena publiczna Żydzi od początku stanowili dla Kościoła element niepożądany. Na ilustracji powstały na zamówienie ks. Stefana Żuchowskiego obraz Karola de Prevot, przedstawiający rzekomy mord rytualny z katedry w Sandomierzu.

Żyd jest Żydem

Czytając „Młyny Boże”, nie sposób nie odnieść wrażenia, że bez względu na epokę Żydzi zawsze jawili się w oczach Kościoła jako Ci, z którymi ten nie za bardzo wiedział, co zrobić. Z jednej strony, jak pisał Joshua Trachtenberg w swojej pracy „Diabeł i Żydzi”, byli oni swoistego rodzaju nośnikiem prawdy Chrystusowej (jako winowajcy jego śmierci), z drugiej zaś – “starszy brat” stanowił dla Kościoła element niepożądany, oporny na próby chrystianizacji.

W pracy Jacka Leociaka dostrzegamy dokładnie ten sam kontrast. Autor dużo miejsca poświęcił średniowiecznym stereotypom starozakonnych, które niestety nie skończyły się wraz z epoką rycerstwa i katedr. I tak obraz Żyda-bogobójcy pojawia się zarówno u biskupa Melitona z Serades, jak i w pracach ks. Stefana Żuchowskiego – autora pamfletów antyżydowskich, dotyczących oskarżeń o domniemany mord rytualny w Sandomierzu na przełomie XVII i XVIII wieku.

Odpowiedzialnymi za ukrzyżowanie Chrystusa nie byli – w myśl tego wyobrażenia – współcześni mu Izraelici, ale każdy Żyd bez względu na epokę, w jakiej przyszło mu żyć. Mit ten upowszechnił się w kazaniach i wystąpieniach wielu duchownych w okresie międzywojennym. Wielokrotnie wykorzystywał go, między innymi, ks. Stanisław Trzeciak, autor antyżydowskich prac w okresie II RP. Jak mocno ów stereotyp zakorzeniony był w umysłach ludzi świadczy, przytaczana przez Leociaka, rozmowa z 1943 roku pomiędzy ukrywającym Żyda chłopem, a jego szwagrem:

Felek jednak upierał się, że kiedy Pan powiedział: „Nie będziesz zabijał” to miał na myśli wszystkich ludzi. (…) Zieliński odparował, że Felek to dziwak i nieuk. „Czyż Żydzi nie zabili Naszego Pana?”.

fot.domena publiczna Naród żydowski jako „śmiertelny wróg chrześcijaństwa”. Taki stereotyp utrwalany był przez duchowieństwo w Polsce jeszcze przed II wojną światową. Na ilustracji nazistowski plakat propagandowy z 1943 roku.

Po przeczytaniu powyższego fragmentu wydaje się, że bez względu na epokę i sytuację, w jakiej znajdowała się społeczność starozakonna, Żyd zawsze pozostawał tym stereotypowym „złym Żydem” . A wiele w utrwaleniu tego mitu, szczególnie na wsi – gdzie kazania pełniły funkcję swoistego rodzaju współczesnych „Wiadomości”, czy „Faktów” – zrobił Kościół.

Bierność to podstawa

Stereotypów, jakie przez stulecia powielane były przez duchownych – zarówno tych stojących najwyżej w hierarchii, jak i tych „malutkich” – w „Młynach Bożych” jest ogrom. Autor wnikliwie je prezentuje i omawia ich recepcję w okresie międzywojennym oraz w czasie Zagłady. Zagadnienie gettoizacji pojawia się tutaj zarówno w kontekście Pawła IV, jak i gett powstałych w okupowanej Polsce.

To swoistego rodzaju proces długiego trwania, który Leociak prezentuje także na przykładzie języka, jaki stosowany jest względem Żydów. Dehumanizacja („Żydzi obfitują, gnieżdżą się i mnożą”) i określenia typu „insekty i gryzonie”, „wszy”, „pchły”, „karaluchy” – obecne były zarówno w kazaniach, jak i publicystyce każdej z epok. W okresie międzywojennym ów język nienawiści okazał się niezwykle popularny w prasie endeckiej oraz pracach wspomnianego już ks. Stanisława Trzeciaka.

Rzeczą, która najbardziej dziwi autora „Młynów Bożych” jest bierność, jaką przejawiali oficjele Kościoła względem postaw antysemickich, których dopuszczały się nie tylko osoby świeckie, ale także duchowne. I nawet, gdy słychać było głosy rozsądku, jak między innymi rozpaczliwe wołanie o pomoc karmelitanki żydowskiego pochodzenia Edith Stein do papieża Piusa XI, pozostawały one najczęściej głuche. Kościół, jak wynika z pracy Leociaka, wolał lawirować, stać z boku wydarzeń. Można odnieść wrażenie, że niczym Poncjusz Piłat umywał ręce. Bycie biernym było bezpieczne.

fot.autor nieznany/ domena publiczna Edith Stein była niemiecką filozof pochodzenia żydowskiego i karmelitanką bosą. Prawdopodobnie została zagazowana w bozie zagłady KL Auschwitz II-Birkenau w Oświęcimiu. Została świętą i męczennicą Kościoła katolickiego.

Zagłada, czyli test na człowieczeństwo

Niepodważalne są zasługi Kościoła dla ratowania Żydów w czasie II wojny światowej, niemniej jednak należy również pamiętać o innych zachowaniach. Rozliczenie się z ciemnymi kartami historii to pewnego rodzaju egzamin dojrzałości, który udaje nam się zdać lub nie. Doskonale widać było to na przykładzie debaty publicznej, jaka toczyła się wokół publikacji Jana Tomasza Grossa, gdzie dyskurs uległ ogromnej polaryzacji. Ta dwubiegunowość widoczna jest także w „Młynach Bożych”.

Leociak piętnuje negatywne zachowania części polskiego duchowieństwa względem Żydów w czasie Zagłady. Widać to chociażby w momencie, gdy opisuje anonimowe Sprawozdanie kościelne z Polski za czerwiec i połowę lipca 1941 roku. W dokumencie przesłanym rządowi londyńskiemu można było przeczytać, że prawdziwa Polska to Polska katolicka bez Żydów. W tym miejscu należałoby postawić pytanie: czy w oficjalnym piśmie – w momencie, gdy od czerwca 1941 roku za regularnym wojskiem niemieckim posuwały się Einsatzgruppe, dokonujące masakr na starozakonnych – było miejsce na antysemityzm?

W „Młynach Bożych” przytaczane są również wypowiedzi duchownych, którzy otwarcie twierdzili, że Hitler rozwiązał w Polsce „problem żydowski”. Postawy negatywne i bierne dominowały. Pomoc, zdaniem Leociaka, okazywała się pochodną dobrego serca. Posiadali je Ci narażający własne życie, aby chronić Żydów ukrywających się po stodołach, ziemiankach i na strychach. Były to, między innymi, siostry zakonne ze Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, które uratowały, wydanego przez ks. Trzeciaka innego duchownego,ks. Tadeusza Pudra (urodził się w rodzinie żydowskiej).

fot.autor nieznany/ domena publiczna Deportacja sanockich Żydów za San do radzieckiej strefy okupacyjnej. Operacja przeprowadzona w październiku 1939 roku przez Einsatzkommando I. w Sanoku. Czy Kościół pomagał wtedy starozakonnym?

Byli to również zwykli chłopi, w tym rodzina Trynczerów, która złożyła największą ofiarę: własne życie. Może decydując się na pomoc usłyszeli kazanie, analogiczne do tego, jakie swoim wiernym wygłosił proboszcz parafii w Kampinosie ks. Stanisław Celiński. Warto je przytoczyć, za Jackiem Leociakiem, który zwraca uwagę na fakt, że duchowny z niewielkiej wsi miał więcej odwagi niż papież Pius XII, który nigdy nie wziął oficjalnie w obronę Żydów w czasie II wojny światowej:

Na wzgórzu rosną groby niewinnych, zamęczonych Żydów. Ku naszej boleści i wstydowi ci, którzy ich biją i męczą to nasi bracia Polacy. Naszym obowiązkiem jest pomóc Żydom, jak tylko jesteśmy w stanie, zanosić im jedzenie, ile tylko możemy, i więcej, niż możemy, wesprzeć wymęczonych głodem ludzi.

Ratowanie nie wynikało z obowiązków pełnionej profesji, czy statusu społecznego, ale z faktu bycia Człowiekiem.

Wojna nic nie zmieniła

Wydawać by się mogło, że tragedia, jaką był Holokaust, na trwałe zmieni stosunek Kościoła do Żydów. Nic bardziej mylnego. Leociak przytacza liczne przykłady, gdy duchowieństwo zachowywało się biernie względem powojennych postaw antysemickich lub ponownie je propagowało. Pogrom kielecki, do jakiego doszło 4 lipca 1946 roku, wywołał tylko stanowczy sprzeciw biskupa częstochowskiego Teodora Kubiny, który w ostatecznym rozrachunku i tak został zganiony za zabranie głosu.

Autor zwraca również uwagę na fakt, że Watykan brał udział w ratowaniu nazistów. Przełomem miało być wydanie przez watykańską Komisję do spraw Kontaktów Religijnych z Judaizmem dokumentu Pamiętamy. Refleksje nad Szoa. Niestety okazał się on tylko pismem, które nie zawsze jest przestrzegane.

fot.Ely1/ domena publiczna Pogrom kielecki z 4 lipca 1946 roku nie wywołał większych reakcji w Kościele Katolickim. Grób ofiar pogromu na kieleckim cmentarzu żydowskim.

Praca Jacaka Leociaka „Młyny Boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie” pokazuje, jak wiele jeszcze pozostało do zrobienia, aby móc spojrzeć na zagadnienie Holokaustu nie przez pryzmat mitów, a źródeł historycznych. Aby mieć odwagę uderzyć się w pierś i powiedzieć „przepraszam”, jak uczynił to biskup Rafał Markowski 10 lipca 2017 roku w Jedwabnem.

Plusy:

• książka napisana bardzo dobrze pod względem literackim
• pomimo trudnej tematyki, autor nie stroni od ironii i sarkazmu

Minusy:

• brak wątków dotyczących wczesnonowożytnej literatury antyjudaistycznej, która w międzywojniu była wielokrotnie wykorzystywana w prasie endeckiej oraz kazaniach części duchowieństwa

Zgrzyty:

• brak

Metryczka:

Autor: Jacek Leociak
Tytuł: „Młyny Boże. Zapiski o Kościele i Zagładzie”
Wydawca: Czarne
Oprawa: twarda
Liczba stron: 198
Rok Wydania: 2018

Recenzowaną książkę możesz kupić w naszej księgarni:

Jacek Leociak

Młyny boże Zapiski o Kościele i Zagładzie

Wiem doskonale, że Polacy ratowali Żydów w czasie Zagłady. Robiły to także siostry zakonne, robili to również księża diecezjalni (dawniej mówiło się świeccy) i zakonnicy. Dużo się na ten temat pisze. Sam napisałem książkę o pomocy Żydom, zatytułowaną „Ratowanie. Opowieści Polaków i Żydów” (2010). Spory w niej rozdział poświęciłem ratowaniu w klasztorach. Według danych z 2007 roku wśród Polaków uhonorowanych medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” jest czterdzieści sióstr zakonnych i dwudziestu księży. Na swoich kartkach starałem się jednak notować to, o czym pisze się …

Sklep	Format	Zwykła cena	Cena dla naszych czytelników
paskarz.pl		39.90 zł	22.74 zł idź do sklepu »