Najważniejsze fakty o husarii. Co każdy powinien wiedzieć o słynnej polskiej jeździe?

Husarz na obrazie Józefa Brandta

Czy husaria powstała w Polsce? Czy husarze zawsze zwyciężali? Jak uskrzydleni jeźdźcy radzili sobie w starciu z wojskami kozackimi a jak z Turkami? Jakie bitwy przyniosły husarii największą sławę? I kiedy zdecydowano o rozwiązaniu legendarnej formacji?

Husaria jest dla Polaków symbolem świetności oręża Rzeczypospolitej i najlepszym rodzajem kawalerii staropolskiej. Na polach bitew pod Kircholmem, Kłuszynem, Trzcianą, Chocimiem i Wiedniem jazda ta ukazała nie tylko wszystkie swe walory przełamania, ale także wszechstronnego wykorzystania na różnych teatrach operacyjnych.

Serbsko-węgierskie wpływy

Geneza husarii tkwiła w nieprzydatności ciężkiej jazdy kopijniczej schyłku XV wieku. Nasi sąsiedzi Węgrzy i Serbowie dysponowali w jej miejsce zwrotną i ruchliwą jazdą lekką uzbrojoną w kopie i tarcze. Serbów, których w Koronie nazywano Racami zaczęto zaciągać do tego typu jazdy na przełomie XV/XVI wieku. W wojskach nadwornych Jagiellonów widzimy także Węgrów, służących z reguły w rotach husarskich.

Stąd w jeździe koronnej wyróżniamy typ lekkozbrojny, racki i średniozbrojny, husarski związany z obecnością wielu Węgrów w tego typu rotach. Choć uzbrojenie było podobne, Serbowie nie przywdziewali poza kaftanami żadnego uzbrojenia ochronnego, husarze zaś nosili pancerze. Z czasem ci ostatni zdominowali formacje jazdy tworzące podstawę tzw. „obrony potocznej”, stanowiącej obronę województw ruskiego i podolskiego.

Hetman Żółkiewski z husarią na obrazie Wojciecha Kossaka.

Z rejestrów popisowych lat 1527-1530 wynika, że wśród kawalerzystów zdecydowanie dominowali husarze uzbrojeni w pancerz, tarczę, drzewo (węgierską kopię z gałką), przyłbicę oraz szablę polsko-węgierską, która wyparła miecze.

Coraz cięższa jazda

W drugiej połowie XVI wieku coraz bardziej husaria stawała się jazdą ciężkozbrojną, co uwidoczniło się już w wojnach batoriańskich z Moskwą. Wiązało się to z jej przezbrojeniem i powiększyło istotnie koszty wystawienia pocztu husarskiego.

Dla przykładu, husarze defilujący przed Batorym w 1579 roku w Dziśnie „mieli na sobie pancerz i hełm żelazny, a byli uzbrojeni oprócz kopii w szablę, koncerz i parę pistoletów przy siodle w olstrach” (Reinhold Heidenstein).

fot.domena publiczna Chorągiew husarska pod Kłuszynem. Obraz Szymona Boguszowicza.

Obserwujemy także zmniejszenie liczby koni w pocztach towarzystwa husarskiego; z 5-6 do 3-4, przy czym rotmistrz miał prawo do 12-konnego pocztu, porucznik do 6-konnego, a chorąży do 4-konnego. Zwiększało to liczbę towarzystwa w rotach, a ograniczało liczbę czeladzi słabiej uzbrojonej i posiadającej gorsze konie.

Źródła przewagi

Mimo pojawienia się broni palnej, groźnej dla husarii szczególnie po reformach szwedzkiego króla Gustawa Adolfa, jazda ta nie miała większych problemów z przełamaniem szyków pikinierskich, a w regimenty rajtarskie wchodziła jak w masło.

W batalii pod Kircholmem, mimo 3-krotnej przewagi liczebnej Szwedów, szarże husarii złamały oba skrzydła wojsk Karola IX, następnie uderzając na poszczególne zgrupowania otoczonej piechoty pikiniersko-muszkieterskiej. Pod Kłuszynem (1610) wielokrotne szarże husarii zmusiły dobrze wyszkolone regimenty najemników szwedzkich do schronienia się w obozie a główne siły moskiewskie do ucieczki.

Tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski (Znak 2014).

Przewaga husarii na polu walki wiązała się z jej taktyką oraz uniwersalnym uzbrojeniem towarzystwa chorągiewnego. Kopia długości około 5 metrów, była – obok koncerza – główną bronią ofensywną w XVII wieku. Po jej skruszeniu, jeździec do dalszych szarż mógł użyć koncerza i szabli. Stąd często chorągwie husarskie atakowały podobnie jak pancerne, to jest bez użycia kopii.

Porażający widok

Widok szarżujących chorągwi w pełnym oporządzeniu ze skrzydłami i kopiami budził niekłamany respekt. Oddaje go sekretarz ambasadora francuskiego hrabiego d’Avaux – Karol Ogier w relacji z Malborka z sierpnia 1635 roku:

Chorągiew husarska […] wyjechała nam z obozu naprzeciw i nie widziałem nigdy nic wdzięczniejszego. Szlachta polska, oni wszyscy, na pięknych rumakach, w zbroi świetnej i błyszczącej, z zarzuconymi na plecy skórami panter, lwów i tygrysów, mają długie kopie podtrzymywane rzemieniami zwisającymi od siodła, na których końcu, niżej ostrza, są jedwabne wstęgi, czyli proporczyki, które w wietrze furkocą i oczy wrogów błądzą.

Inny Francuz, Franciszek Paweł Dalairac w swych „Anegdotach o Polsce” pisał:

Usaria to najpiękniejsza jazda w Europie przez wybór ludzi, piękne konie, wspaniałość stroju i dzielność broni. Siedzi ta jazda na najlepszych koniach w kraju.

Dramat jazdy polskiej

W rzeczywistości tak prezentowały się roty husarskie na rewiach, w trakcie uroczystości dworskich i wjazdów monarszych; na polu bitwy bywało inaczej a po 1648 roku husaria w konfrontacji z siłami kozacko-tatarskimi traci na znaczeniu.

Silny ogień z samopałów kozackich i lotna orda tatarska okazały się nie do przełamania dla ciężkozbrojnej jazdy. Jedyny przykład rozerwania taboru kozackiego miał miejsce pod Kumejkami (1637) i spowodowany był rozbiciem piechoty kozackiej przed bramą taborową i wtargnięciem husarii na karkach mołojców w głąb taboru.

Pauwel Casteels, Bitwa pod Wiedniem.

Niemożność znalezienia przez husarię antidotum na połączenia w epoce powstania Chmielnickiego szabli tatarskiej z samopałem kozackim jeden z historyków określił mianem „dramatu jazdy polskiej”.

Renesans husarii

Zniszczenia okresu Potopu i spadek dochodów szlachty zmieniły strukturę kawalerii koronnej. Wysokie koszty wystawienia husarii spowodowały, że w schyłkowym okresie panowania Jana Kazimierza Wazy znajdujemy w kompucie koronnym zaledwie 6 rot husarskich (900 koni).

Renesans przeżyła husaria w II połowie XVII wieku, w dobie wojen z Chanatem Krymskim i Turcją. Zasługi w tej mierze położył Jan III Sobieski, który pohusarzył część chorągwi pancernych, aby zwiększyć siłę uderzeniową kawalerii w konfrontacji ze sipahami tureckimi.

Chocim (1673) i batalia wiedeńska (1683) potwierdziły tezę, że husaria w sprzyjających warunkach, pod dobrym dowództwem i przy rozpoznaniu pola walki jest groźną bronią nie tylko dla armii tureckiej. Największą sławę tak Rzeczypospolitej jak i jej wodzowi przyniosła szarża husarii na pozycje tureckie Kara Mustafy. Brały w niej udział aż 23 roty husarskie w sile 2965 koni, które przełamały opór kawalerii tureckiej, zdobywając obóz wezyra.

Jan Sobieski po bitwie wiedeńskiej. Obraz Jana Matejki.

Rycerstwo pogrzebowe

Trwające niemal 20 lat działania na tym samym teatrze operacyjnym spowodowały jednak skostnienie myśli operacyjnej. W czasie wielkiej wojny północnej husaria nie potrafiła się odnaleźć.

W bitwie pod Kliszowem (1702) obawa przed nową bronią skałkową Szwedów sparaliżowała dowództwo i ograniczyła rolę husarii do działań pozorowanych. Towarzystwo uznało, iż polskie szwadrony „z gołymi brzuchami, jak na jatki prowadzone były”. Stąd XIX-wieczny historyk oceniając działania husarii w dobie wielkiej wojny północnej nazwał ją „rycerstwem pogrzebowym”, najlepiej prezentującym się na paradach i uroczystościach pogrzebowych swych dowódców i towarzyszy, krusząc kopie o katafalki.

Sejm niemy 1717 roku utrzymał chorągwie husarskie. Przywiązanie braci szlacheckiej do tradycji było tak silne, że pozostawiono w kompucie koronnym 1000 koni husarii, a w litewskiej 400. Zlikwidowano ją dopiero w 1776 roku, gdy utworzono z istniejących rot husarskich i pancernych brygady kawalerii narodowej.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski. Publikacja ta ukazała się w 2014 roku nakładem Wydawnictwa Znak, Muzeum Historii Polski oraz Fundacji Węzły Pamięci.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej, w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów oraz rozwinięcia skrótów.