Zofia (Sonka) Holszańska (ur. ok. 1405, zm. 21 IX 1461 w Krakowie) – królowa Polski, czwarta żona Władysława II Jagiełły, córka księcia Andrzeja Iwanowicza Holszańskiego i Aleksandry Druckiej, wnuczki księcia Dymitra Olgierdowicza, przyrodniego brata Jagiełły.

Bliskie więzy rodzinne łączyły ją z wielkim księciem litewskim Witoldem, który od 1418 roku ożeniony był z jej ciotką – Julianną Holszańską. Po przedwczesnej śmierci ojca wychowywała się na Rusi na dworze swego wuja, Semena Dymitrowicza Druckiego. W lutym 1422 roku w Nowogródku poślubiła Władysława Jagiełłę. Bezpośrednio przedtem przeszła z prawosławia na katolicyzm, została ochrzczona i otrzymała imię Zofia.

Większość rady królewskiej była przeciwna temu małżeństwu. Panowie opowiadali się bowiem za ożenieniem Jagiełły z królową czeską Zofią (Ofką), 46-letnią wdową po Wacławie IV Luksemburskim. Ostatecznie przeważyła jednak młodość księżniczki litewskiej i poparcie udzielone jej kandydaturze przez wielkiego księcia Witolda. W chwili ślubu Jagiełło miał ok. 71 lat, a jego żona ok. 17. Sędziwy monarcha żywił wciąż nadzieję na doczekanie się męskiego potomka, którego jak dotąd nie miał.

Ogromna różnica wieku między małżonkami, nieznajomość Polski, wychowanie w środowisku rusko-litewskim powodowały, że pozycja młodej królowej na dworze była początkowo słaba. Czyniła jednak duże postępy, umiała zjednywać sobie ludzi, szybko polonizowała się i zgłębiała arkana polityki. Już w końcu 1422 roku, po śmierci arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Trąby, włączyła się w rozgrywki o obsadzenie najważniejszych stanowisk w państwie i Kościele. Protekcji królowej zawdzięczał swój urząd np. utalentowany pisarz i poeta Stanisław Ciołek, mianowany w 1423 roku podkanclerzym koronnym.

5 marca 1424 roku Zofia została koronowana w katedrze na Wawelu na królową Polski, a 31 października tego roku urodziła syna Władysława, późniejszego króla polskiego i węgierskiego. W 1426 i 1427 roku przyszli na świat następni synowie pary królewskiej. Pierwszy, Kazimierz, wkrótce zmarł, ale drugi Kazimierz Andrzej chował się zdrowo i został później władcą Polski.

Z uwagi na podeszły wiek męża, Zofia przy poparciu Jagiełły zaczęła zabiegać o uznanie najstarszego syna Władysława za następcę tronu w Polsce i o wyznaczenie siebie regentką na wypadek rychłej śmierci męża. Poczynania te wzbudziły niepokój opozycji, zainteresowanej osłabieniem dynastii Jagiellonów i zaprowadzeniem w Polsce monarchii elekcyjnej.

W prawa dynastyczne synów Zofii godzić miało pośrednio oskarżenie we wrześniu 1427 roku królowej o zdradę małżeńską z Hińczą z Rogowa i dużą grupą innych młodych rycerzy polskich. Wkrótce potem doszło do aresztowania rzekomych kochanków i postawienia Zofii przed sądem, gdzie ostatecznie udowodniła swą niewinność, składając przysięgę oczyszczającą przed najwyższymi dostojnikami Kościoła. Niemniej w wyniku skandalu, który przekroczył szybko granice Polski, ucierpiał poważnie osobisty autorytet Zofii i całej dynastii.

Umorzenie sprawy nie ukróciło negatywnych opinii na temat królowej. Jedną z nich przekazał nam żyjący w XV wieku kronikarz Jan Długosz, który napisał, że jej uroda była piękniejsza od obyczajów. Pogłoski o nieprawym pochodzeniu synów królewskich pojawiły się ponownie w 1431 roku. Tym razem królowa postanowiła rozprawić się z oszczercami i oskarżyła o zniesławienie Jana Strasza z Białczowa, rycerza związanego z biskupem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim i książętami mazowieckimi.

Wtrącenie intryganta do więzienia tylko na krótki okres zatrzymało akcję pomówień. W związku ze śmiercią Jadwigi (8 XII 1431), córki Jagiełły z drugiego małżeństwa, rozpowszechniano wieści o jej otruciu przez królową. Uwłaczające komentarze były na tyle powszechne, że Zofia musiała złożyć nową przysięgę oczyszczającą. Część historyków uważa, że znaczny udział w intrygach godzących w królową miał biskup Oleśnicki. Nie ulega wątpliwości, że odniósł on największe korzyści z uwikłania Zofii w te upokarzające wydarzenia, które oderwały ją od walki o władzę. W rezultacie tych działań po śmierci Jagiełły (1 VI 1434) faktyczne rządy w państwie znalazły się w ręku Oleśnickiego.

Królowa-wdowa w trosce o los swych dzieci zawarła krótkotrwały sojusz z ambitnym biskupem, który podobnie jak ona zainteresowany był wyborem na tron polski nieletniego Jagiellona. Dzięki wspólnym działaniom tej pary udało się doprowadzić do elekcji i koronacji syna Zofii, Władysława (25 VII 1434). Odsunięta wkrótce potem na plan dalszy królowa stała się ponownie politycznym przeciwnikiem Oleśnickiego. W 1438 roku popierała wbrew biskupowi plan osadzenia na tronie czeskim swego młodszego syna Kazimierza, obwołanego królem Czech przez husytów. W 1439 roku sprzyjała konfederacji Spytka z Melsztyna, która była wymierzona przeciwko rządom Oleśnickiego.

Kilka miesięcy później podjęła na nowo współpracę z biskupem i przyczyniła się do koronacji swego syna Władysława na króla Węgier. Miała także swój udział w wyniesieniu do godności wielkiego księcia litewskiego Kazimierza Jagiellończyka (29 VI 1440). Po śmierci Władysława III w bitwie pod Warną (1444) doprowadziła do objęcia tronu polskiego przez drugiego syna Kazimierza. W ostatnich latach życia przebywała wraz z synową, Elżbietą Rakuszanką, na dworze królewskim na Wawelu i towarzyszyła monarsze w podróżach po Polsce. Zmarła otoczona miłością i szacunkiem całej rodziny. Pochowana została w katedrze wawelskiej w Krakowie, w ufundowanej przez siebie kaplicy Świętej Trójcy.

Działalność Zofii miała również znaczenie dla kultury narodowej. Z jej inicjatywy po raz pierwszy przetłumaczono Biblię na język polski. Zdefektowany rękopis Biblii królowej Zofii, odnaleziony w mieście Sárospatak na Węgrzech (stąd nazywa się go także „Biblią szaroszpatacką”), uchodzi za najobszerniejszy zachowany zabytek średniowiecznej polszczyzny. Małżeństwo Zofii z Władysławem Jagiełłą stało się szeroko znane dzięki serialowi telewizyjnemu Królewskie sny, powstałemu w 1988 roku według scenariusza J. Hena, w reżyserii G. Warchoła.

Literatura: E. Maleczyńska, Rola polityczna królowej Zofii Holszańskiej na tle walki stronnictw w Polsce w latach 1422–1434, Lwów 1936.

Autor hasła:

Andrzej Kamieński – doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji poświęconych m. in. dynastii Hohenzollernów. Współautor „Słownika władców Europ średniowiecznej”, „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej” oraz „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Zofii Holszańskiej: