Konrad I (ur. ok. 1188, zm. 31 VIII 1247) – książę mazowiecki, kujawski, łęczycki, sieradzki, krakowski, syn Kazimierza II Sprawiedliwego i Heleny, córki Konrada II, księcia znojemskiego.

Po śmierci ojca w 1194 r. pozostawał wraz z bratem Leszkiem Białym pod opieką matki. Samodzielne rządy w północnej części dawnego władztwa ojca rozpoczął po śmierci Mieszka III Starego (1202), początkowo jeszcze pod opieką wojewody mazowieckiego Krystyna, którego z nie wyjaśnionych przyczyn w 1217 r. kazał oślepić i udusić.

Pierwsza połowa panowania Konrada przebiegała pod znakiem walki z północnymi sąsiadami Mazowsza – Prusami. Ich najazdy znacznie się wzmogły po początkowych sukcesach misji mnicha cysterskiego Chrystiana, który w 1216 r. został przez papieża mianowany biskupem Prus. Konrad uposażył nowe biskupstwo licznymi dobrami. Wzrost najazdów miał też zapewne związek ze śmiercią wojewody Krystyna, który zapewniał spokój na granicy pruskiej. Obronie granicy północnej służyć miała również zorganizowana przez książąt polskich (m.in. Henryka I Brodatego) międzydzielnicowa stróża. Podobnie jak późniejsze (1222 i 1223) wyprawy krzyżowe na Prusów, w których brał udział Konrad, przyniosła ona nikłe efekty. Za radą biskupa Prus, zamiast stróży rycerskiej powołano na granicy mazowiecko-pruskiej stróżę zakonną – w 1228 r. osadzono w Dobrzyniu grupę 15 rycerzy zakonnych, zwanych później braćmi dobrzyńskimi, uposażonych przez księcia oraz biskupa płockiego; ich skuteczność w walce z Prusami była bardzo mała.

Od 1226 r. za pośrednictwem Henryka Brodatego Konrad prowadził rozmowy w sprawie osadzenia w ziemi chełmińskiej Zakonu Niemieckiego Najświętszej Marii Panny, zwanego w Polsce Krzyżakami. Pierwsi rycerze zakonni przybyli do nowej fundacji w 1230 r. Równocześnie Krzyżacy prowadzili szeroko zakrojoną akcję dyplomatyczną, której wynikiem było uzyskanie dla Zakonu od cesarza i papieża nadań ziem zdobytych na Prusach. Oprócz spraw granicznych Konrad uczestniczył także w realizacji polityki Leszka Białego. Brał udział w kilku wyprawach przeciwko Rusi, m.in. w wyprawie na księcia halickiego Romana w 1205 r., zakończonej słynną bitwą pod Zawichostem. Przyszłość polityczna Konrada została postawiona pod znakiem zapytania w wyniku układu na przeżycie, jaki w 1217 r. zawarli Leszek Biały i Władysław Laskonogi. Układ ten gwarantował partnerom wzajemną sukcesję w Wielkopolsce i w Krakowie, co jednocześnie wykluczało Konrada od dziedziczenia tronu krakowskiego.

Nowy etap w jego polityce nastąpił po zabójstwie Leszka Białego w 1227 r. Natychmiast sięgnął po tron krakowski, jednakże nie uzyskał poparcia rycerstwa i możnowładztwa małopolskiego, którzy nie zamierzali oddać pod jego opiekę małoletniego syna Leszka – Bolesława V Wstydliwego oraz wdowy, księżnej Grzymisławy. Możni krakowscy powołali na tron Władysława Laskonogiego, który adoptował Bolesława. Konrad zaatakował Laskonogiego w jego rodzimych posiadłościach w Wielkopolsce, przez co zachwiał jego panowaniem w Krakowie. Z kolei możni wezwali na tron Henryka I Brodatego (1228). Ten dwukrotnie pobił Konrada i zmusił do wycofania się z Małopolski.

Szanse Henryka na utrzymanie tronu krakowskiego wzrosły wraz z nadaniem mu przez Władysława Laskonogiego w testamencie Wielkopolski. Konrad jednak nie ustępował i wkrótce (1229) uwięził Henryka na zamku płockim, skąd uwolnił go na osobistą prośbę księżnej Jadwigi. Przedtem wymusił jednak na Henryku przysięgę, że ten nie będzie z nim konkurował w walce o tron krakowski. Henryk wkrótce postarał się u papieża o zwolnienie z przysięgi danej pod przymusem i ponownie zaatakował księcia mazowieckiego. W tym samym roku Konrad przyłączył do swojego władztwa ziemie sieradzką, łęczycką i sandomierską.

Ta ostatnia wkrótce wróciła pod władzę Henryka Brodatego, który osadził w niej księżnę Grzymisławę. W 1232 r. Konrad i Henryk zawarli pokój, na mocy którego Konrad zrezygnował z tytułu księcia krakowskiego. Henryk Brodaty zmarł w 1238 r., co zwolniło Konrada z zawartego układu; pogodził się z Henrykiem II Pobożnym, żeniąc swoich dwóch synów z jego córkami. Jednakże dopiero po bitwie legnickiej w 1241 r., w której zginął Henryk Pobożny, Konrad zajął Kraków. Rok później został wypędzony przez możnych krakowskich pod wodzą Klemensa z Ruszczy, którzy na księcia krakowskiego powołali Bolesława V Wstydliwego. Konrad toczył z nim bezskuteczne wojny aż do śmierci w 1247 r.

Rządy Konrada I charakteryzują się dbałością o rozwój gospodarczy. Książę lokował miasta (np. Płock), dbał o rycerstwo, nadając mu ziemie, zasiedlał pustki w dorzeczu Bugu. Starał się także o należyte wykształcenie polityczne swoich synów, przydzielając im za życia oddzielne księstwa: Bolesławowi – Mazowsze, Kazimierzowi Kujawy. Otaczał również opieką Kościół. Sygnował dwa ważne dla Kościoła przywileje: w 1210 r. w Borzykowej i w 1215 r. w Wolborzu oraz szereg drobniejszych nadań. Stosunki te uległy załamaniu po 1239 r., po zabójstwie mistrza Jana Czapli, scholastyka płockiego, gnieźnieńskiego i włocławskiego, wychowawcy synów książęcych. Książę został za to wyklęty oraz zmuszony do poczynienia darów na rzecz Kościoła. Śladem tamtych wydarzeń są patena i kielich ufundowane dla katedry płockiej. Żonaty był od 1207 r. z Agafią, córką Świętosława Andrzeja, księcia na Nowogrodzie Siewierskim, która urodziła mu 17 dzieci, m.in. Bolesława I, księcia mazowieckiego, i Kazimierza I, księcia kujawskiego i łęczyckiego.

Nad oceną postaci Konrada zaciążyła sprawa sprowadzenia Krzyżaków na ziemie polskie. Ocena potomnych jest tutaj jednoznaczna – był to krok lekkomyślny i krótkowzroczny. Jednakże trzeba pamiętać, że został on podjęty w ostateczności, kiedy zawiodły wszelkie inne próby ochrony granicy mazowiecko-pruskiej. Zarówno Konrad, jak i inni sygnatariusze osadzenia Krzyżaków w ziemi chełmińskiej nie mogli przewidzieć następstw tego kroku. W ich rozumieniu była to zapewne Jeszcze jedna fundacja kościelna, która przy okazji dysponowała siłą zbrojną. Trzeba też zaznaczyć, że Konrad za swojego życia nie zaznał jeszcze kłopotów z Zakonem. Objawiły się one dopiero w pełni za rządów jego synów i wnuków.

• Lit.: B. Włodarski, Polityczne plany Konrada I księcia mazowieckiego, Toruń 1971.

Autor hasła:

Autor hasła:

Maciej Michalski – doktor habilitowany, historyk mediewista, związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor prac poświęconych m. in. historii idei, historii kobiet oraz historii kształtowania się tożsamości narodowej Słowian w XIX wieku. Współautor „Słownika władców polskich”, „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”.

Źródło:

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Konradzie Mazowieckim: