Leszek Biały (ur. ok. 1186-1187, zm. 1227) – książę krakowsko-sandomierski, syn Kazimierza II Sprawiedliwego i Heleny, córki Konrada Il, księcia znojemskiego.

Po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego w maju 1194 r. schedę po nim podzielono między jego małoletnich synów, Leszka i Konrada. Ten pierwszy otrzymać miał ziemię krakowską i sandomierską, natomiast drugi – Mazowsze z Kujawami. Opiekę nad małoletnim księciem mieli sprawować wspólnie matka Helena oraz dwaj najwybitniejsi dostojnicy: wojewoda krakowski Mikołaj oraz biskup krakowski Pełka, wierni stronnicy Kazimierza Sprawiedliwego. Jednak już w 1195 r. o władzę nad Krakowem upomniał się po raz kolejny książę wielkopolski Mieszko III Stary, najstarszy żyjący przedstawiciel dynastii Piastów.

Wojska Mieszka wkroczyły na ziemię sandomierską i nad rzeką Mozgawą doszło do bitwy ze stronnikami Leszka (1195). Wojskami małopolskimi, wpieranymi przez księcia włodzimierskiego Romana, dowodzili Mikołaj i Goworek. Krwawa bitwa w zasadzie nie została rozstrzygnięta, ale na skutek poniesionych strat Mieszko musiał wycofać się z Małopolski. Władza Leszka w Krakowie nie trwała jednak długo. W 1198 r. udzielił on poparcia Romanowi w utwierdzaniu panowania w Haliczu, a równocześnie w tym samym roku na skutek tarć politycznych w Małopolsce księżna Helena zdecydowała się poprzeć Mieszka w staraniach o tron krakowski. W wyniku układu z księciem wielkopolskim Konrad i Leszek utrzymali Mazowsze oraz Sandomierskie.

Śmierć Mieszka III Starego w 1202 r. spowodowała, że Leszek na mocy umowy z możnymi objął Sandomierskie, Krakowskie oraz ziemie sieradzką i łęczycką, a Konrad Mazowsze z Kujawami. W 1205 r. obaj bracia przeciwstawili się wyprawie Romana, księcia halickiego, który przez ich ziemie usiłował przedostać się do Niemiec, i pokonali go w bitwie pod Zawichostem. Leszek prowadził aktywną politykę na pograniczu małopolsko-ruskim. Angażowanie się w politykę ruską po stronie Daniela, syna księcia Romana, a potem współpraca na tym polu z węgierskim królem Andrzejem i jego synem (a swym zięciem) Kolomanem nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. W 1219 r. w układzie z księciem Danielem zrzekł się wszelkich nabytków ruskich. Wprawdzie w 1224 r. w sojuszu z królem Andrzejem wrócił jeszcze raz do prób podboju Rusi, ale i tym razem okazały się one nieudane.

Na gruncie polityki wewnętrznej panowanie Leszka również nie było spokojne. Papież Innocenty III najpierw uznał go władcą dziedzicznym dzielnicy krakowskiej, jednak w 1210 r. potwierdził zasadę senioratu. Wykorzystał to najstarszy ówczesny członek dynastii, książę opolsko-raciborski Mieszko Plątonogi, który na kilka miesięcy opanował tron krakowski. Powrót Leszka do Krakowa nastąpił zapewne już 1211 r.

Książę usiłował odbudować znaczenie władzy zwierzchniej, współpracując z Henrykiem I Brodatym i Władysławem Laskonogim. Dzięki staraniom biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża (wcześniej kanclerza książęcego) odzyskał poparcie Stolicy Apostolskiej i potrafił utrzymać zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim. Uczestniczył również w wyprawach krzyżowych przeciwko Prusom, które organizowano pod naciskiem papiestwa i biskupa pruskiego Chrystiana w latach 1222-1223. Zawarł tajny układ z Władysławem Laskonogim, na mocy którego w momencie śmierci jednego z nich drugi miał dziedziczyć jego dzielnicę. Uwikłało to Leszka w konflikt z Władysławem Odonicem (bratankiem Laskonogiego) oraz jego szwagrem Świętopełkiem pomorskim. Zginął w 1227 r. pod Gąsawą, w czasie niespodziewanego napadu Świętopełka na obóz, w którym zebrali się przygotowujący wyprawę na Pomorze Leszek Biały i Henryk Brodaty.

Jako władca Małopolski dbał o rozwój gospodarczy swej dzielnicy, choć źródła wspominają o tym rzadko. Popierał rozwój osadnictwa wiejskiego na prawie niemieckim, nadawał liczne przywileje targowe, co stanowiło wstępny etap rozwoju sieci miejskiej w Małopolsce. Jak przystało na monarchę średniowiecznego, żywo interesował się sprawami Kościoła. W 1207 r. zrezygnował z prawa nominacji biskupów i doszło wówczas w diecezji krakowskiej do pierwszego kanonicznego wyboru biskupa przez kapitułę — został nim blisko związany z jego ojcem Kazimierzem Sprawiedliwym mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem, znany powszechnie jako autor Kroniki polskiej.

W 1210 r. uczestniczył w zjeździe w Borzykowej, na którym Kościół otrzymał szerokie uprawnienia sądownicze. Biskup krakowski Iwo Odrowąż podjął reformy kościelne oraz rozbudowę sieci parafialnej, co poparł książę. Wspierał też przywilejami założone bądź związane z jego ojcem placówki kościelne. Liczne nadania otrzymali cystersi z Sulejowa i Jędrzejowa, bożogrobcy z Miechowa oraz inne instytucje kościelne. Z małżeństwa z Grzymisławą (1207), księżniczką łucką, córką księcia Ingwara, miał syna Bolesława V Wstydliwego i córkę Salomeę, wydaną za króla halickiego Kolomana.

Ocena tak postaci Leszka Białego, jak i prowadzonej przezeń polityki jest bardzo trudna. Książę żył niewiele ponad 40 lat, z czego na jego samodzielne rządy przypadła prawie połowa. Był bardzo aktywny politycznie, ale większość jego przedsięwzięć (polityka ruska, wyprawy pruskie) nie przyniosła spodziewanych efektów. Zginął w kluczowym momencie, gdy rysowała się wyraźna platforma współpracy kilku ważniejszych książąt dzielnicowych. W polityce wewnątrzdzielnicowej dość umiejętnie lawirował między ambicjami i dążeniami możnych krakowskich, a także starał się zdobyć i utrzymać poparcie Kościoła.

Działalność księcia nie wywołała jakiegoś szerszego echa w literaturze i sztuce. Początki jego panowania opisał mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem w końcowej części czwartej księgi Kroniki polskiej, wykazując przy tym przywiązanie do potomków swego mocodawcy, księcia Kazimierza Sprawiedliwego. W XIX w. postać księcia inspirowała malarzy. D. Kondratowicz namalował obraz ukazujący księcia oraz wojewodę sandomierskiego Goworka; J. Moniuszko na akwareli przedstawił śmierć Leszka, podobnie jak na obrazie olejnym J. Matejko.

• Lit.: B. Włodarski, Polityka ruska Leszka Białego, Lwów 1925.

Autor hasła:

Józef Dobosz – profesor doktor habilitowany, historyk mediewista i nauczyciel akademicki związany z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu książek i artykułów naukowych, m. in. monografii poświęconej Kazimierzowi II Sprawiedliwemu (2011). Redaktor „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Współautor „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.