fot.domena publiczna Podobizna Karola IV na obrazie wotywnym arcybiskupa Jana Očka z Vlašimi.
Karol IV Luksemburski (ur. 14 V 1316 w Pradze, zm. 29 XI 1378 w Pradze) – król czeski w latach 1347–1378 z dynastii luksemburskiej, król rzymski od 1346 roku, cesarz rzymski od 1355 roku. Syn Jana Luksemburskiego i Elżbiety, córki Wacława II.
Czterokrotnie żonaty: w 1323 roku w Paryżu z Blanką de Valois, w 1349 roku w Bacharachu na brzegu Renu z Anną z Palatynatu, córką margrabiego Rudolfa II, w 1353 roku w Budzie z Anną Świdnicką, córką księcia Henryka II, w 1363 roku w Krakowie z Elżbietą Pomorską, córką Bogusława V i Elżbiety, córki Kazimierza Wielkiego.
Z pierwszego związku narodziły się córki: Małgorzata, żona Ludwika Węgierskiego, i Katarzyna, żona Rudolfa IV Habsburga, później Ottona V Wittelsbacha; z drugiego – Wacław, zmarły jako półtoraroczne dziecko; z trzeciego – Elżbieta, żona Albrechta III Habsburga, Wacław, przyszły król czeski i niemiecki, oraz chłopiec zmarły wraz z matką podczas porodu; z ostatniego – Anna, żona króla angielskiego Ryszarda II, Zygmunt, przyszły król węgierski, czeski i cesarz rzymski, Jan, książę zgorzelecki, Karol zmarły jako kilkunastomiesięczne dziecko, Małgorzata, żona Jana, burgrabiego norymberskiego, i Henryk zmarły jako roczne dziecko. Karol IV pochowany jest w katedrze Św. Wita w Pradze.
Dzieciństwo przyszłego władcy obfitowało w dramatyczne przeżycia. Siłą odebrany matce jako czteroletnie dziecko, był z polecenia ojca przetrzymywany w piwnicy przez dwa miesiące, po buncie, jaki Elżbieta wywołała w stolicy przeciw mężowi. W wieku siedmiu lat został wysłany na wychowanie do Paryża. Tutaj został bierzmowany w 1323 roku, otrzymując imię Karol (imię chrzestne Wacław), którego później używał przez całe dorosłe życie, i wydany za Blankę de Valois.
W 1330 roku znalazł się w Luksemburgu, wziął udział we włoskiej wyprawie Jana Luksemburskiego, a w 1334 roku przez dwa lata był margrabią Moraw. W 1346 roku udał się z ojcem do Awinionu, gdzie otrzymał poparcie kurii dla swych starań o tron niemiecki. W lipcu tego roku w obecności Jana Luksemburskiego w Rhens dokonano detronizacji Ludwika Bawarskiego, wybierając Karola na króla niemieckiego.
W sierpniu 1346 roku u boku ojca brał udział po stronie francuskiej w bitwie pod Crécy. 26 listopada 1346 roku w Bonn odbyła się jego pierwsza koronacja, ale był to na razie sukces iluzoryczny. Sytuacja zmieniła się dopiero po śmierci Ludwika Bawarskiego (X 1347), choć zarazem wzrosła liczba kontrkandydatów do korony (król angielski Edward III, Fryderyk Wettin, Günter Schwarzburg).
Po śmierci Blanki (1348) Karol, szukając sojuszników w walce o tron, ożenił się z Anną z Palatynatu. Udało mu się wyeliminować najgroźniejszego rywala, Güntera Schwarzburga, który zresztą niebawem zmarł. Karol stał się panem sytuacji, a 17 czerwca 1349 roku dostojnicy Rzeszy złożyli mu hołd wierności. Natomiast 25 lipca 1349 roku arcybiskup trewirski Baldwin Luksemburg w Akwizgranie nałożył na głowę Karola koronę królewską. Ta druga koronacja nie oznaczała anulowania ceremonii bońskiej, ale była jej uroczystym dopełnieniem.
Nieco wcześniej Karol uregulował sprawy czeskie. Jan Luksemburski jeszcze w 1340 roku chciał oddać mu tylko królestwo czeskie, odłączyć od niego Morawy i jako księstwo bezpośrednio podległe Rzeszy oddać swemu drugiemu synowi, Janowi Henrykowi. Natomiast kraje luksemburskie miał przejąć urodzony w 1337 roku Wacław. Po śmierci ojca Karol energicznie zabrał się do podważenia tej decyzji. Korzystając z pomocy swego stryjecznego dziadka, arcybiskupa trewirskiego Baldwina, potrafił zabezpieczyć dla siebie Luksemburg, zawsze zaś uległy mu Jan Henryk podporządkował Morawy królestwu czeskiemu. Opanowawszy sytuacje, Karol mógł przyjąć koronę z rąk pierwszego arcybiskupa praskiego, Arnošta z Pardubic, 2 września 1347 roku w Pradze.
Na początku lat pięćdziesiątych rozpoczął realizować politykę włoską. Zamierzał podjąć podróż po koronę cesarską i przyłączyć Górną Italię. Wyprawa włoska zakończyła się pełnym sukcesem – 6 stycznia 1355 roku Karol został koronowany na króla lombardzkiego w Mediolanie, zaś 5 kwietnia tego roku koronował się w Rzymie.
Karol nie zaniedbywał też spraw śląskich. W 1348 roku ogłosił akt wcielenia Śląska do korony czeskiej (potwierdził to autorytetem władzy cesarskiej w 1355). Na mocy pokoju namysłowskiego w tym samym roku odniósł sukces, gdyż Kazimierz Wielki oddał spór między Bolkiem, ks. świdnickim i Karolem pod arbitraż Albrechta Habsburga. Poprzez małżeństwo z Anną Świdnicką opanował jedyne dotąd niezależne od Czech księstwo jaworsko-świdnickie.
Pod koniec życia Kazimierza Wielkiego zaangażował się w sprawę następstwa tronu po nim. Próbując odsunąć Andegawenów od tronu polskiego, zabiegał u papieża Urbana V o poparcie dla planów ożenienia swego syna Wacława z jedną z córek Kazimierza Wielkiego i Jadwigi Żagańskiej. Zaangażował się także w poparcie dla swego szwagra, Kaźka, ks. słupskiego. Plany te zakończyły się niepowodzeniem, gdyż Ludwik Węgierski bez specjalnych trudności objął tron polski w 1370 roku.
W 1373 roku na mocy układu z Ottonem Wittelsbachem w Fürstenwald wykupił od niego Marchię Brandenburską, którą powierzył swemu synowi Wacławowi, drugiego zaś syna, Zygmunta, zaręczył z córką Ludwika Węgierskiego, spodziewając się, że to doprowadzi go do tronu polskiego. W 1354 roku przeniósł swe posiadłości rodowe (hrabstwo Luksemburg, margrabstwo Arlon, hrabstwo Laroche, hrabstwo Durbuy) na swego brata Wacława, podnosząc je zarazem do rangi księstwa. Służyło to centralizacji i wzmocnieniu prestiżu domu luksemburskiego.
fot.Peter Veddeler/domena publiczna Karol IV jako cesarz w otoczeniu książąt.
Nie zaniedbał także sprawy następstwa tronu. Do stycznia 1350 roki jego sukcesorem był brat Jan Henryk; po narodzeniu się Wacława, Karol uzyskał dla niego hołd kilkunastu miast czeskich, uznających go za przyszłego króla. Następca tronu zmarł jednak w 1352 roku. Na kolejnego syna (drugiego Wacława) Karol musiał czekać aż do 1361 roku, lecz już w 1363 roku kazał go koronować na króla czeskiego, a w 1376 roku przeforsował jego jednomyślny wybór na króla niemieckiego.
Na przełomie 1350/1351 roku Karol skodyfikował prawo w swoich krajach czeskich (tzw. Maiestas Carolina), a w 1356 roku sejm Rzeszy, obradujący w Norymberdze, przyjął jego Złotą Bullę, która regulowała tryb wyboru króla rzymskiego przez siedmiu elektorów Rzeszy.
W przeciwieństwie do swego ojca, Karol kochał Pragę. Założył Nowe Miasto, wzniósł katedrę św. Wita na Hradczanach oraz dwupiętrowy zamek gotycki, z jego inicjatywy powstał kamienny most na Wełtawie i zamek Karlštejn. W 1344 roku Praga stała się siedzibą arcybiskupa, w cztery lata później otrzymała uniwersytet. Praska akademia była jedna z dziesięciu, których założeniu Karol patronował.
O jego zainteresowaniach kulturalnych, ale także o osobowości i ciekawości świata, świadczy korespondencja z Petrarką oraz jego nadworni artyści, m.in.: kronikarz Beneš Krabice z Weitmile, poeta Heinrich Mügeln, malarze Nicolaus Wurmser i Theoderich, budowniczy katedry św. Wita Piotr Parler. Sam Karol, znający obok czeskiego i niemieckiego francuski, włoski i łacinę, napisał autobiografię, żywot św. Wacława i przedmowę do kroniki Giovanniego de Marignola. Autobiografia, doprowadzona do 1346 roku (ostatnia część nie jest autorstwa Karola), kreśliła ideał króla o cechach uczonego, stanowiła też hołd dla czeskich przodków (szczególnie Przemysła Ottokara II).
Karol zmarł po krótkiej chorobie zakończonej zapaleniem płuc. Śmierć z pewnością przyspieszyło złamanie nogi (którego doznał podczas upadku z konia lub ze schodów), zwłaszcza że dawne rany otrzymane w walce albo turniejach spowodowały zaawansowane zmiany w kręgosłupie (zdeformowana postawa, charakterystyczne pochylenie głowy).
Podobiznę Karola przedstawiają freski Wurmsera w kościele Panny Marii w Karlštejnie oraz, najbardziej chyba znana podobizna, obraz wotywny arcybiskupa Jana Očka z Vlašimi (ok. 1370 – malarz czeski). Historiografia zgodnie uznaje, że Karol był najwybitniejszym przedstawicielem dynastii luksemburskiej, Z. Fiala widzi w nim wręcz największego czeskiego władcę średniowiecza. Jednak już przy ocenie jego charakteru istnieją różnice zdań. J. Spěváček twierdzi, że Karol przesiąknięty był francuską mentalnością, w tym ideą silnej władzy królewskiej (odmiennego zdania jest F. Seibt). Z innych opinii można zacytować dwie: elastyczny intelektualista (J. Šusta) i przebiegła natura dyplomaty (E. Werunsky).
Literatura:
- F. Seibt, Karol IV. Cesarz w Europie 1346–1378, Warszawa 1996.
- R. Gładkiewicz, Karol Luksemburski jako margrabia Moraw a Polska, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, nr 195, „Historia” 23, Wrocław 1974.
- R. Heck, Karol IV a Kazimierz Wielki, tamże, nr 543, „Historia” 36, Wrocław 1981.