Bolesław III Krzywousty (ur. 20 VIII 1086, zm. 28 X 1138) – książę polski, syn Władysława I Hermana i Judyty, córki Wratysława II, księcia, potem króla czeskiego.

Jego narodziny, długo oczekiwane przez parę książęcą, przypisywano łasce św. Idziego (Gall Anonim opisuje wysłanie poselstwa z darami do opactwa pod wezwaniem tego świętego w Prowansji). Mały książę otrzymał imię, jak utrzymuje czeski kronikarz Kosmas, po swym stryju Bolesławie II Śmiałym. Już w 1093 r. Bolesław został osadzony przez ojca w Kłodzku i zobowiązał się do wierności swemu wujowi, czeskiemu księciu Wratysławowi. W następnych latach niezadowoleni z rządów wojewody Sieciecha możnowładcy sięgnęli po osobę starszego, przyrodniego brata Bolesława, Zbigniewa, i przeciwstawili go ojcu. W 1097 r. Władysław Herman zdecydował się wydzielić synom dzielnice oraz oddalić Sieciecha. Bolesław otrzymał wówczas Śląsk i Małopolskę. Herman, umierając w 1102 r., nie wyznaczył zwierzchniego księcia, co zapewne przyspieszyło konflikt między braćmi.

W wyniku ponownego podziału państwa starszy z braci otrzymał Wielkopolskę i Mazowsze, młodszy zaś Śląsk i Małopolskę. Wkrótce ujawnił się jednak ich odmienny stosunek nie tylko do władzy zwierzchniej w państwie, ale i do polityki wobec Pomorzan. Bolesław pozyskał rycerstwo obietnicami ekspansji na Pomorze i już w 1104-1105 r. podjął wyprawy, które sięgały daleko w głąb ziem pomorskich i przynosiły spore łupy. Zbigniew natomiast starał się utrzymywać ze swymi północnymi sąsiadami stosunki pokojowe. Pierwsze małżeństwo (1103) zbliżyło Bolesława politycznie do Rusi. Szukał też sojuszników na Węgrzech, co wprowadziło go w krąg obozu papieskiego. Aktywność na arenie międzynarodowej zbiegła się z narastającym konfliktem ze Zbigniewem, z którym w 1106 r. zawarł porozumienie.

Jeszcze w tym samym roku Zbigniew nie przepuścił wojsk brata zmierzających na Pomorze i doszło do otwartej walki. Bolesław wyparł brata z Wielkopolski na Mazowsze i zapewne zagarnął władze zwierzchnią. W 1107 r. zaatakował Mazowsze z pomocą ruską i węgierską, pokonał Zbigniewa i wygnał go z kraju. Zbigniew udał się do cesarza Henryka V, który postanowił interweniować na rzecz starszego z Władysławowiców, korzystając zapewne z wygodnego pretekstu do osłabienia rosnącego w siłę państwa piastowskiego. W 1109 r. doszło do wielkiej wyprawy cesarskiej na Polskę, w której brał również udział czeski książę Świętopełk. Henryk V zażądał podziału państwa miedzy braci, płacenia trybutu i dostarczenia pomocy wojskowej. Wojska cesarskie wkroczyły na Śląsk i zaatakowały Bytom, Wrocław oraz próbowały sforsować Odrę pod Głogowem. Cesarz nie osiągnął zamierzonych celów i musiał się wycofać, a Bolesław już w 1110 r. najechał Czechy. Równocześnie od 1107 r. trwały walki na pograniczu pomorskim. Po kilku latach Zbigniew powrócił z wygnania, został jednak oskarżony o przygotowanie zamachu, oślepiony i wkrótce zmarł (ok. 1114). Za ten czyn Bolesław musiał odbyć pokutę, pielgrzymując do miejsc świętych (m.in. do grobu św. Wojciecha).

Drugie małżeństwo (pierwsza żona zmarła ok. 1114), z Salomeą, córką hrabiego Bergu, zbliżyło go politycznie do Czech (był teraz szwagrem czeskiego księcia Władysława i jego brata Ottona). W tym samym czasie odbył pielgrzymkę na Węgry (do relikwii św. Idziego) i odnowił przyjazne stosunki z królem Kolomanem. W ten sposób zabezpieczone zostały południowe granice kraju i Bolesław mógł przystąpić do sfinalizowania podboju Pomorza, którego część wschodnią opanował zapewne do 1116 r. W trakcie działań pomorskich doszło do buntu wojewody Skarbimira z rodu Awdańców, który książę stłumił, a samego wojewodę kazał oślepić. W następnych latach podjął kolejne wyprawy na Pomorze Zachodnie i ostatecznie zhołdował te ziemie w 1122/23 r., pozostawiając przy władzy zależnego od Polski księcia Warcisława. Następnym krokiem po podboju Pomorza było dokonanie jego chrystianizacji, którą powierzył biskupowi Bambergu Ottonowi. Poza tym ok. 1124 r. utworzył dwa nowe biskupstwa, które miały stanowić podstawę do akcji chrystianizacyjnej: biskupstwo lubuskie (Lubusz) dla Pomorza Zachodniego oraz biskupstwo kujawskie dla Pomorza Wschodniego (i być może jako baza wypadowa do działalności misyjnej w Prusach).

Zapewne w związku z tymi wydarzeniami przybył do Polski legat papieski Idzi. Uregulowanie kwestii pomorskich umożliwiło Bolesławowi zajęcie się sprawami międzynarodowymi. Dzięki małżeństwu (ok. 1130) swej córki Ryksy z duńskim królewiczem Magnusem zbliżył się do Danii. W 1132, 1133 i 1134 r. podjął trzy nieudane wyprawy w interesie pretendenta do korony węgierskiej Borysa, pogorszyły się też stosunki z Czechami. Doprowadziło to do osłabienia pozycji Bolesława na arenie międzynarodowej i hołdu złożonego w 1135 r. cesarzowi Lotarowi w Merseburgu. W ostatnich latach życia księcia doszło jeszcze do konfrontacji z arcybiskupem Magdeburga, który rościł sobie pretensje do panowania nad metropolią gnieźnieńską. Konflikt zakończył się sukcesem Gniezna i wystawieniem 7 lipca 1136 r. przez papieża Innocentego II tzw. złotej bulli gnieźnieńskiej.

Według przekazu Jana Długosza Bolesław został pochowany w katedrze płockiej. Informację tę trudno dzisiaj zweryfikować, ale wydaje się ona prawdopodobna. Bolesław był dwukrotnie żonaty. Pierwsza żoną (1103) była Zbysława, córka wielkiego księcia kijowskiego Świętopełka II, z którą miał syna Władysława i nie znaną z imienia córkę. Po jej śmierci ożenił się (1115) z Salomeą, córką hrabiego Bergu. Miał z nią liczne potomstwo, w tym synów: Bolesława, Mieszka, Henryka i Kazimierza, a także zmarłych w dzieciństwie Leszka i Kazimierza (Starszego) oraz córki: Ryksę (żonę Magnusa duńskiego) Gertrudę (mniszkę w klasztorze w Zwiefalten), Dobroniegę Ludgardę (wydaną za margrabiego dolnołużyckiego Dytryka), Judytę (poślubioną margrabiemu brandenburskiemu Ottonowi I), Agnieszkę (żonę Mścisława, księcia włodzimierskiego i wielkiego księcia kijowskiego) oraz nie znaną z imienia, wydaną za Konrada, margrabiego Marchii Północnej.

Zapewne jeszcze przed śmiercią książę, mając kilku synów, postanowił ustalić zasady dziedziczenia tron. W obecności możnych zatwierdzono ustawę sukcesyjną, na mocy której najstarszy z książąt otrzymywał władzę zwierzchnią, pieczę nad polityką zewnętrzną, Pomorzem, główne grody w kraju oraz dzielnicę pryncypacką z Krakowem, pozostali zaś książęta mieli wyznaczone odrębne dzielnice. Testamentarne rozstrzygnięcia Bolesława miały zabezpieczyć przed walkami bratobójczymi o władzę, ale w konsekwencji wydarzeń z następnych lat stały się podstawą do rozbicia dzielnicowego. W okresie jego panowania doszło do umocnienia pozycji możnych i rycerstwa. Podczas licznych wypraw wzbogacali się oni zagarniętymi łupami i jeńcami oraz nadaniami księcia, a jednocześnie stawali się czynnikiem militarnie i politycznie niezbędnym. Wielka aktywność militarna księcia i jego polityka podbojów przyczyniły się więc do wzmocnienia politycznego i ekonomicznego tej kategorii społecznej, dając podstawy w przyszłości do jej szerszego udziału we władzy.

Przekaz Galla Anonima, który znaczną cześć kroniki poświęcił Bolesławowi, ukazuje go jako ideał władcy, rycerza-wojownika, trzeciego z wielkich Bolesławów na tronie polskim. Ten stereotyp władcy-wojownika stworzony przez dziejopisa zakorzenił się w świadomości zbiorowej, stąd w eseistyce i pracach popularnonaukowych akcentuje się głównie dokonania polityczne i militarne księcia. Na dalszym planie pozostają jego dokonania w działalności fundacyjnej czy kulturalnej, a przecież jego dziełem było założenie klasztoru Benedyktynów na Świętym Krzyżu czy odnowienie klasztoru w Trzemesznie i osadzenie tam kanoników regularnych. Na większą uwagę zasługuje też wspomniane wyżej powołanie dwóch nowych biskupstw. Zapewne na jego dworze powstała pierwsza kronika spisana w Polsce (początek XII w.), pióra Anonima tzw. Galla. Jego przydomek Krzywousty znany jest ze źródeł z XIII w. od razu w wersji polskiej (łacińska wersja – curvus – pojawiła się dopiero w XIV w.). Przydomki urobione od cech fizycznych ich właścicieli zazwyczaj kształtowały się jeszcze za ich życia.

Bilans panowania Bolesława wypada pozytywnie, a za kontrowersyjną należy uznać kwestię złożenia hołdu w Merseburgu (1135). Historycy nie są w pełni zgodni co do tego, jaki był to rodzaj hołdu i czego dotyczył. Jeszcze bardziej kontrowersyjna jest ocena jego ustawy sukcesyjnej, która doprowadziła do rozbicia dzielnicowego. W sumie książę przez ponad 30 lat rządów utrzymał niezależność państwa, dokonał podbojów, a napływ licznych jeńców przyspieszył procesy osadnicze. Wzmocnieniu uległ Kościół polski, który obronił swą niezależność przed zakusami Magdeburga, a także rozpoczął budowę niezależności ekonomicznej. Powyższe dokonania oraz sukcesy militarne, polityczne i na polu kultury stawiają Bolesława wśród najwybitniejszych polskich władców.

Lit.: K. Maleczyński, Bolesław Krzywousty. Zarys panowania, Kraków 1946; tenże, Bolesław III Krzywousty, Wrocław 1975; Z. S. Pietras, Bolesław Krzywousty, Katowice 1978; J. Mitkowski, Bolesław Krzywousty, Warszawa 1981.

Autor hasła:

Józef Dobosz – profesor doktor habilitowany, historyk mediewista i nauczyciel akademicki związany z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu książek i artykułów naukowych, m. in. monografii poświęconej Kazimierzowi II Sprawiedliwemu (2011). Redaktor „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”. Współautor „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. Słownik władców polskich (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Bolesławie Krzywoustym: