Księstwo Warszawskie

fot.domena publiczna Cesarz Napoleon I na obrazie Horace’a Verneta

Księstwo Warszawskie istniało niepełne 8 lat. Był to ważny czas dla Polaków, ponieważ twór ten mógł dać podwaliny pod przyszłe Królestwo Polskie. Powołane do życia zostało w 1807 roku w Tylży pod protekcją Napoleona. Nieoficjalnie samodzielność polityczną utraciło, kiedy to w 1813 roku tereny Księstwa znalazły się pod rosyjską okupacją. Czy Księstwo Warszawskie miało sens istnienia?

Księstwo Warszawskie powstało w czasie, gdy Europa była już zmęczona wojną z Napoleonem i doszła do kompromisu. Ludzie mówili o śmiesznym Księstwie Warszawskim, ale z drugiej strony wiedzieli, że jest to w jakimś stopniu zalążek polskości. Dawał on nadzieję Polakom, choć w nazwie zabrakło słowa „Polska”. Bezsprzecznie oddziaływało emocjonalnie, dostarczało wiele aspiracji narodowościowych i chęci utożsamiania się z polskością. Dobrze tutaj wspomnieć o Napoleonie, oraz odpowiedzieć na pytanie o jego stosunek do narodu polskiego.

Napoleon Bonaparte

Opinie będą różne, od takich, które Bonapartego będą wychwalać, aż po takie, które nie pozostawią na nim suchej nitki. Ludzie albo go kochają, albo nienawidzą. Jawi się jako dobrodziej, człowiek, który jako jedyny dał Polakom namiastkę własnego kraju. Trzeba pamiętać, że z odbudowy polskiego państwa Napoleon nie czynił głównego punktu swojej polityki. Zyskiwaliśmy w jego oczach aprobatę poprzez nasze dążenia niepodległościowe, lecz jego stosunek do sprawy polskiej wyznaczały interesy Francji. Bonaparte twierdził, że korzystne rozstrzygnięcie polityczne kwestii Polski zależy tylko i wyłącznie od przebiegu działań wojennych oraz od determinacji narodu polskiego. Ta rada nie różniła się za bardzo od tej, którą przedstawiał nam Tadeusz Kościuszko. Polacy dostali swoją szansę, choć utworzone Księstwo nie zawierało wiele terenów dawnego kraju. Była to dobra baza do dalszych działań szerzenia polskości i akcji wyzwoleńczych. Nie było terenem peryferyjnym, choć też nie prezentowało ważnego miejsca w polityce europejskiej. Jego istnienie wpływało znacząco na politykę zaborców – Austrii, Prus i Rosji.
Na Kongresie Wiedeńskim jednym z głównych problemów poruszanych podczas obrad, był problem Księstwa Warszawskiego, więc można zdać sobie sprawę, iż wywoływał poruszenie wśród elit europejskich. Zapadły decyzje o wydzieleniu departamentów bydgoskiego i poznańskiego, które wracały pod panowanie Pruskie jako Wielkie Księstwo Poznańskie, a Kraków wyodrębniono jako osobne państewko (Wolne Miasto Kraków) pod protektoratem trzech zaborców. Z terenów Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie pod berłem Aleksandra I. Decyzje te tworzyły podwaliny pod przyszłe zjednoczenie większości ziem polskich. Taka sytuacja nie byłaby możliwa bez istnienia Księstwa Warszawskiego. Pod tym względem możemy być wdzięczni epoce napoleońskiej.

fot.domena publiczna Nadanie konstytucji przez Napoleona

Był to jednak twór zależny od cesarza Francuzów, podporządkowany politycznie, militarnie oraz gospodarczo. Opierał się na konstytucji francuskiej z 1804 roku, lecz z daleko idącymi ustępstwami jak np.: utworzenie dwuizbowego parlamentu, bezpośredni wybór posłów i deputowanych do Izby Poselskiej czy zachowanie sejmików szlacheckich. Do rezydentów francuskich przebywających w Warszawie dochodziły informacje o opozycji wśród posłów, którzy chcieli poszerzenia kompetencji sejmu. Nawet takie sytuacje nie wywoływały ostrych reakcji. Zresztą, większe swobody w życiu publicznym mogły mieć genezę w zwiększeniu zaufania cesarza do lojalności Polaków, poprzez zaangażowanie ich do formowania zaplecza działań armii, oraz polskiego wojska. Polacy walczyli po stronie Napoleona, co na pewno określiło sposób postrzegania Księstwa Warszawskiego. Pojawiały się przemiany społeczno – zawodowe (rosnąca liczba pracowników umysłowych, nowy mechanizm doboru kadry oficerskiej). Rozpoczynała się nowa epoka nowoczesnego społeczeństwa, w którym zamiast hierarchii społecznej, o miejscu w niej zaczynało decydować nie tyle urodzenie, co majątek, wykształcenie i zasługi.
Księstwo było kierowane przez ludzi zdających sobie sprawę z potrzeby unowocześnienia państwa, a szansę tę otrzymali właśnie od cesarza Francuzów. Rozbudowano szkolnictwo elementarne i średnie, założono zalążek Uniwersytetu Warszawskiego etc. Jak mogłaby wyglądać polskość na naszych terenach w XIX wieku, gdyby nie założenie Księstwa Warszawskiego? Trudno to sobie wyobrazić, ponieważ dzięki podjętym przemianom i ich kontynuacji, nie był hamowany stosunek Polaków do identyfikowania się z Państwem Polskim.

fot.domena publiczna Herb Księstwa Warszawskiego

Nowy duch patriotyzmu

Księstwo Warszawskie istniało niepełne 8 lat. Twór administracyjny który je zastąpił, przekazał Polakom kolejne możliwości identyfikowania się z narodem. Mowa tutaj oczywiście o Królestwie Polskim ustanowionym przez cara Aleksandra I. Posiadało liberalną konstytucję, części ustroju i prawa napoleońskiego, lecz zajmowało mniejszy teren niż Księstwo Warszawskie. Można gdybać, „co by było gdyby” nie było Księstwa Warszawskiego, ponieważ alternatywnych historii jest mnóstwo. Istnienie tego tworu dało większe możliwości wnikania w zbiorową świadomość ludzi, potrzebę walki o swoje państwo. Biorąc pod uwagę sentyment z jakim Francuzi wspominają owe Księstwo, można pokusić się o stwierdzenie, że idea bratania się z zachodnim krajem (Francja) pozostała żywa aż do XX wieku. Jak mówił marszałek Józef Piłsudski:

(…) rozumiano wówczas, że można umierać za Francję, broniąc Polski, można pracować dla rozrostu Francji, zabezpieczając szczęście Polski.

Było to małe państwo wielkich nadziei, gdyż choć wielkością nie dorównywało Rzeczpospolitej z pierwszej połowy wieku XVII, to ożywiło naród Polski i tchnęło w niego ducha patriotyzmu.

Bibliografia

Grocholska B., Małe państwo wielkich nadziei, Warszawa 1987.
Kallas M., Konstytucja Księstwa Warszawskiego, Toruń 1970.
Skowronek J., Sprawa polska, [W:] Europa i świat w epoce napoleońskiej, Warszawa 1988.
Sobociński W., Historia ustroju i prawa Księstwa Warszawskiego, Toruń 1964.
Zahorski A., Spór o Napoleona we Francji i w Polsce, Warszawa 1974.