fot.Z. Szumowski, domena publiczna Jeńcy niemieccy przy Dyrekcji Kolei

Okupacja niemiecka odcisnęła silne piętno w świadomości Polaków. Armia Czerwona nie przyniosła wyzwalanym terenom oddechu. Relację z tych wydarzeń spisano w raporcie z lutego 1945 roku. Co na ten temat do powiedzenia miał kpt. Juliusz Bardach?

Do końca 1944 roku wyobrażenia Wielkopolan o Związku Radzieckim kształtowane były przez stereotypy. Jeśli wspominano Rosjan, to z wojny polsko-bolszewickiej, w której Armia Wielkopolska wzięła czynny udział. Było to jednak doświadczenie stosunkowo nielicznej grupy. Starsze pokolenie żyło legendą oficera carskiego z XIX wieku, który gdy opuszczał kwaterę, to zostawiał gospodyni francuskie perfumy. Za to doświadczenie z Niemcami było ciągle świeże, wzmocnione koszmarną okupacją. Gdyby więc obudzić człowieka w środku nocy i powiedzieć, że wróg wkroczył do Wielkopolski, to skojarzenie musiało być jednoznaczne. Ciekawe informacje na ten temat zawiera raport sporządzony przez wydelegowanego z Lublina do Poznania kapitana Juliusza Bardacha. W styczniu 1945 r. dotarł on do Wielkopolski.

fot.Z. Szu,owski, domena publiczna Walki o Śródmieście 1945

Nadchodząca nadzieja – i szara rzeczywistość

Od początku 1945 r. z nadzieją słuchano więc informacji o zbliżaniu się frontu wschodniego, który miał oznaczać koniec okupacji. Pojawienie się radzieckich oddziałów było spełnieniem tych oczekiwań. Uczucie to wzmacniała paniczna ucieczka Niemców, do wczoraj panów życia i śmierci mieszkańców Wielkopolski. Zdobycie ostatniego punktu oporu na Cytadeli otwierało nowy rozdział w historii miasta i regionu. Entuzjazm szybko jednak znikał. Przyczyną było oczywiście zachowanie żołnierzy. Jak pisał w raporcie z początków lutego 1945 r. kapitan Juliusz Bardach (późniejszy profesor i znany historyk prawa):

(…) zachowanie poszczególnych oficerów Armii Czerwonej pozostawia wiele do życzenia. Fakt, że przez Poznań przechodzi linia frontu i że w wojsku jest nastrój, że mu wszystko wolno w stosunku do Niemców sprawia, że niektóre mniej zdyscyplinowane jednostki wobec braku Niemców zachowują się wobec Polaków w sposób, który szkodzi sprawie przyjaźni polsko-radzieckiej i osłabia uczucie wdzięczności i sympatii, jaką ludność Poznania darzy swoją wyzwolicielkę – Armię Czerwoną.

fot.Z. Szumowski, domena publicza Boje o Poznań 1945

To bardzo delikatnie powiedziane, ale oficer nowego Wojska Polskiego w raporcie przeznaczonym dla swych zwierzchników nie mógł pisać bardziej konkretnie. Raport i tak jest odważnym świadectwem. Bardach wspomina bowiem, że na porządku dziennym były w mieście rabunki. Żołnierze na ulicach i w mieszkaniach odbierali mieszkańcom zegarki czy biżuterię. Powszechnym zjawiskiem były też gwałty dokonywane na poznaniankach, często w obecności ich rodzin, w tym mężów, terroryzowanych bronią. Normą było też zabieranie młodych kobiet do koszar pod pozorem konieczności opieki nad rannymi. Zdarzały się także zabójstwa Polaków, dokonywane przez zdemoralizowanych żołdaków. Takich wypadków mamy tysiące – konkludował Bardach. Wiedziano, że w rzeczywistości było ich jeszcze więcej, bowiem sterroryzowana ludność nie chciała o wszystkich przypadkach meldować. Trudno było bowiem oczekiwać, że nowa władza będzie skłonna stawać w obronie pokrzywdzonych. Przypadki, w których zdarzenia takie były zgłaszane dowództwu radzieckiemu, także zniechęcały. Ci bowiem najczęściej tłumaczyli, że przestępstw dokonują przebrani w radzieckie mundury dywersanci. Żądano też, by podawać nazwiska przestępców. Oczywiście były to wymówki, bowiem nawet w ocenie polskich władz komendantura radziecka w Poznaniu nie zrobiła nic, by ukrócić tego typu zachowania. Niechęć potęgowało postępowanie radzieckiego komendanta wojennego miasta, pułkownika Smirnowa, uzurpującego sposobie prawo do decydowania o wszystkich sprawach. W mieście panował głód. W trakcie walk o miasto nie dostarczano produktów, a znajdujący się w rękach niemieckich handel zupełnie zamarł.

Rozwiązanie problemów było proste

Wycofujący się w panice z Wielkopolski Niemcy nie zdążyli ani wywieźć, ani zniszczyć ogromnych zapasów żywności zgromadzonych w magazynach. Po przejściu frontu znalazły się one w rękach komendanta wojennego. Przy odrobinie dobrej woli można więc było szybko zaradzić złu. Tymczasem Smirnowa interesowało tylko zaopatrzenie frontu. Główną bolączką mieszkańców, zwłaszcza na wsi, były rekwizycje. Nie tylko Armia Czerwona, ale i oddziały Wojska Polskiego uważały, że mają prawo do całej własności poniemieckiej. Podczas okupacji duża część Polaków została wywłaszczona, a ich ziemie przekazano Niemcom. Teraz była to więc własność poniemiecka. Żołnierze ogołacali więc wsie ze zwierząt gospodarskich, zwłaszcza koni i krów. Jak pisał w swym raporcie Bardach:

Każdy oddział rekwiruje gdzie chce i ile chce. Żadnych formalnych pokwitowań nie wydaje.

Nie liczono się nawet z przedstawicielami MO czy UB. Smirnow nie zamierzał także słuchać próśb i skarg tworzących się w Poznaniu polskich władz. Cenzurował wydawane druki, bez jego zgody drukarnie nie mogły niczego wydrukować, prowadził rejestrację pojazdów i sam decydował, komu je przydzieli. Na potrzeby województwa wydzielił z magazynów osiem ton mąki i dwie krowy na mięso! Wojsko zajmowało też majątki ziemskie, wykorzystując je dla własnych potrzeb.

fot.Z. Szumowski, domena publiczna Boje o Poznań 1945. Czołgiści radzieccy.

Rosjanie żądali od mieszkańców wdzięczności za wyzwolenie

Mobilizowano więc lokalne władze do budowy pomników wdzięczności. Sytuacja była tak napięta, że przysłani do Poznania przedstawiciele rządu lubelskiego udali się do komendanta wojennego i zagrozili, że jeśli sytuacja nie ulegnie zmianie, to wyjadą z Poznania, a cała odpowiedzialność spadnie na władze radzieckie.

W tych warunkach trudno było Wielkopolanom wyrażać rzeczywistą wdzięczność wyzwolicielom. Czy powinniśmy więc mówić o wyzwoleniu, czy o nowej okupacji? Rozmawiałem kiedyś na ten temat z arcybiskupem gnieźnieńskim Henrykiem Muszyńskim. Byliśmy zgodni w konkluzji – mimo wszystko jednak wyzwolenie. A potem rozpoczął się długi proces zniewalania. Dziś, gdy tak łatwo szafuje się skrajnymi opiniami, tym bardziej trzeba spokojnej refleksji. A ta powinna zaczynać się od przypomnienia, czym była niemiecka okupacja w tzw. Kraju Warty. Nie zapominajmy, że pewien Wielkopolanin postanowił nas wszystkich w ciągu 10 lat wymordować. Ale o tym przy innej okazji.

Źródło:

Centralne Archiwum Wojskowe, sygn.. III-2.251, Raport kpt. Juliusza Bardacha do Szefa Oddziału Propagandy Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego.