fot.domena publiczna Dla Polaków konferencja jałtańska, podczas której Wielka Trójka podjęła kluczowe decyzje dotyczące powojennego ładu, pozostaje symbolem utraty niezależności.

Na co naprawdę zgodzili się w Jałcie zachodni alianci? Co zyskali dla Polski i czy mogli walczyć o więcej? Jak na postanowienia Wielkiej Trójki zareagowali Polacy? I czy po konferencji ktokolwiek wierzył jeszcze w to, że Polska pozostanie niezależna?

Aż trzasło! Targu dobili i gwałtu:
Raz Teheranem w łeb, drugi raz Jałtą
I kraj rozcięli, jak przedtem, z dwu stron,
(…)
Gdzie jest ten upiór, co przez długie lata
Zwodził nas wojny? To sumienie świata,
Co tak niezłomną sprawuje tu straż?
Ten mądry sędzia, co wszystko rozsądzi
Kto jest bez winy, kto zbrodniarz, kto błądzi?
Pokażcie mi go – niech plunę mu w twarz.

Te strofy wiersza Kazimierza Wierzyńskiego „Do sumienia świata”, napisanego w 1945 r., lepiej niż wszystkie oświadczenia rządu RP, przemówienia mężów stanu, czy pisana na gorąco publicystyka oddają dominujące polskie reakcje na ustalenia podjęte w Jałcie. W polskiej pamięci krymska konferencja zapisała się jako zdrada sojuszników, nowy rozbiór, oddanie naszego kraju, walczącego od pierwszego dnia wojny, w radzieckie jarzmo.

fot.Andrew Dubok/CC BY-SA 3.0 Konferencja odbyła się w pięknie położonym pałacu Potockich w Liwadii.

Główni rozgrywający

Konferencja w Jałcie, obradująca od 4 do 11 lutego 1945 r., była drugim – po Teheranie na przełomie listopada i grudnia 1943 r. – spotkaniem przywódców Wielkiej Trójki, decydujących o kształcie wyłaniającego się z wojny świata. Gdy Roosevelt, Churchill i Stalin spotykali się na Krymie, większa część Polski znajdowała się już pod kontrolą Armii Czerwonej, która w styczniowej ofensywie rozbiła opór Wehrmachtu i w błyskawicznym tempie parła w kierunku Odry i Bałtyku.

Sytuacja militarna zachodnich aliantów była w tamtym czasie znacznie trudniejsza, ich napór został na dłuższy czas powstrzymany w wyniku niespodziewanej niemieckiej ofensywy w Ardenach. Dla anglosaskich przywódców nie ulegało wątpliwości, że w sprawie Europy Środkowo-Wschodniej najważniejsze karty w swoim ręku trzyma Stalin.

Poprzednie miesiące udowodniły, że dla podporządkowania sobie Polski nie powstrzyma się przed jednostronnymi i najbardziej brutalnymi działaniami. Z jego nadania nominalna władzę na zajętych przez Armię Czerwoną terenach od lipca 1944 r. sprawował utworzony w Moskwie, zdominowany przez komunistów Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, przekształcony w Rząd Tymczasowy, który został uznany przez ZSRR za jedyne prawowite polskie przedstawicielstwo.

Od kwietnia 1943 r., po ujawnieniu grobów zamordowanych w Katyniu oficerów, Stalin nie utrzymywał stosunków dyplomatycznych z Rządem RP na wychodźstwie, co rozwiązywało mu ręce w rozstrzygnięciach dotyczących Polski. Masowe represje wobec żołnierzy Armii Krajowej, ujawniających się w ramach Akcji „Burza”, pokazywały, że przywódca radziecki nie szuka kompromisu z legalnymi polskimi władzami.

Czy jest nadzieja na współpracę powojenną?

Sprawa Polska była w Jałcie jednym z najważniejszym tematów dyskusji. Pozostałymi były podział Niemiec na strefy okupacyjne, reparacje wojenne, przyszłość Jugosławii i Chin, udział ZSRR w wojnie przeciwko Japonii, a także w tworzeniu Organizacji Narodów Zjednoczonych, ukochanego dziecka Roosevelta. Dla realizacji tych dwóch ostatnich celów amerykański prezydent był gotów na daleko idące ustępstwa wobec Stalina w innych sprawach.

Wciąż wierzył, że możliwa będzie w powojennym świecie harmonijna współpraca ze Związkiem Radzieckim, oparta na wzajemnym zaufaniu, także osobistym porozumieniu obu mężów stanu. Winston Churchill znacznie bardziej realistycznie oceniał intencje radzieckiego sojusznika, starał się szukać rozstrzygnięć ograniczających ekspansję Moskwy, ale w zachodnim duecie od dawna występował już w roli nieporównanie słabszego partnera, który musi ustępować przed wolą Waszyngtonu.

fot.domena publiczna Podczas konferencji Roosevelt wciąż wierzył, że możliwa będzie w powojennym świecie harmonijna współpraca ze Związkiem Radzieckim.

Sprawa polska w Jałcie składała się z trzech wątków o fundamentalnym znaczeniu: granic, rządu i wyborów. Jeszcze w Teheranie Wielka Trójka ustaliła, że wschodnia granica Rzeczypospolitej przebiegać będzie wzdłuż linii Curzona, co pozostawiałoby po stronie radzieckiej większość ziem, które Stalin uzyskał w 1939 r. współdziałając z Hitlerem w rozbiorze Polski.

Roosevelt i Churchill liczyli jednak, że w Jałcie uda im się uzyskać ustępstwa Stalina w południowej części planowanej granicy. Gdy generalissimus odrzucił jednak stanowczo postulaty, by po stronie polskiej pozostały Lwów i naftowe zagłębie drohobyckie, zachodni alianci bez większych protestów przyjęli radzieckie stanowisko.

O ile w sprawie wschodniej granicy Polski w Jałcie zapadły precyzyjne rozstrzygnięcia (linia Curzona z lokalnymi odchyleniami 5-8 kilometrów na polską korzyść), to przebieg granicy zachodniej nie został ustalony. Stalin domagał się zgody aliantów zachodnich na linię Odry i Nysy Łużyckiej, ale ci woleli odłożyć na później decyzję w tej sprawie. Roosevelt i Churchill dobrze rozumieli, że Polska znajduje się już pod radziecką kontrolą i nie chcieli zanadto uszczuplać terytorium Niemiec, których przyszłość wciąż była otwarta.

Walka o demokratyczny rząd w Polsce

Ostatecznych rozstrzygnięć w sprawie polskiej granicy zachodniej nie podjęto też na kolejnej konferencji Wielkiej Trójki latem 1945 r. w Poczdamie. Co prawda alianci zachodni zgodzili się na linię Odry i Nysy, ale tylko jako tymczasowe rozgraniczenie. O ostatecznym przebiegu granicy miała zadecydować kończąca na drodze traktatowej II wojnę konferencja pokojowa, która nigdy się nie zebrała. Stawiało to państwo polskie w bardzo niebezpiecznej i niepewnej sytuacji, kiedy to przez kilka powojennych dziesięcioleci jedynym gwarantem granicy na Odrze i Nysie był ZSRR, zyskujący w ten sposób jeszcze silniejszą kontrolę nad Polską.

fot.domena publiczna Wiele kontrowersji wzbudziła kwestia zachodniej granicy Polski. Nie zapadły w tej sprawie ostateczne decyzje, ale wstępnie zgodzono się na linię Odry i Nysy.

W Jałcie dyskutowano o wyborach, które miały wyłonić polski rząd dysponujący demokratycznym mandatem. Amerykanie i Brytyjczycy zabiegali o wprowadzenie zapisu o międzynarodowej kontroli wyborów, ale po długich sporach i przy stanowczym radzieckim sprzeciwie, odstąpili i od tego postulatu.

Według zapisu przyjętego w Jałcie w Polsce miały się odbyć możliwie najszybszym terminie „wolne i nieskrepowane wybory oparte na powszechnym i tajnym głosowaniu”. Będą miały prawo w nich wziąć udział „wszystkie partie demokratyczne i antynazistowskie”. Ten ostatni zapis został wykorzystany przez komunistów do odmówienia zgody na legalizację Stronnictwa Narodowego, jednej z najważniejszych partii II RP i Polskiego Państwa Podziemnego.

Najbardziej zażarte dyskusje dotyczyły formuły rządu, który miałby być uznany przez wszystkie trzy alianckie mocarstwa i byłby zobowiązany do przeprowadzenia wyborów. Stalin dążył do uzyskania akceptacji Roosevelta i Churchilla dla utworzonego przez siebie Rządu Tymczasowego, który uległby co najwyżej kosmetycznym zmianom, poprzez dokooptowanie kilku polityków niekomunistycznych.

fot.domena publiczna Roosevelt i Churchill zabiegali o wprowadzenie zapisu o międzynarodowej kontroli mających się odbyć w Polsce wyborów.

W tej sprawie zachodni alianci uzyskali nieco większe powodzenie, choć Stalin uzyskał rozwiązanie, które i tak pozwoliło mu utrzymać decydujący wpływ na nowy rząd. Miał on powstać w drodze „przekształcenia” Rządu Tymczasowego, który będzie uzupełniony o „demokratycznych” przywódców z Polski i emigracji. Jego tworzenie oddano w ręce Komisji Trzech, złożonej z radzieckiego ministra spraw zagranicznych Mołotowa oraz ambasadorów Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w Moskwie. Było to jedno z nielicznych osiągnięć – choć, jak się wkrótce okaże, o ograniczonym znaczeniu – zachodnich aliantów w Jałcie w sprawie polskiej. Stalin nie uzyskał wolnej ręki w tworzeniu władz polskich, które miały uzyskać międzynarodowe uznanie.

„Nowy rozbiór Polski, tym razem dokonany przez sojuszników…”

Ustalenia krymskiej konferencji Rząd RP kategorycznie odrzucił w oświadczeniu wydanym 12 lutego 1945 r. Stwierdzano w nim, że oderwanie „od Polski wschodniej połowy jej terytorium przez narzucenie tzw. linii Curzona jako granicy polsko-sowieckiej Naród Polski przyjmie jako nowy rozbiór Polski, tym razem dokonany przez sojuszników…” Utworzenie nowego rządu „za pomocą uzupełnienia narzuconego Polsce komitetu lubelskiego” będzie prowadziło do „zalegalizowania” ingerencji Moskwy w polskie sprawy. Na koniec powtórzono, że jedyną prawowitą polską władzą pozostaje Rząd RP w Londynie.

Najbardziej gwałtowne reakcje na jałtański dyktat wystąpiły w szeregach 2. Korpusu walczącego we Włoszech, którego żołnierze w znacznej części pochodzili ze wschodnich terenów Rzeczypospolitej, oddanych Związkowi Radzieckiemu. Ich dowódca gen. Władysław Anders wystąpił do brytyjskich zwierzchników z wnioskiem o wycofanie polskich oddziałów z walk, argumentując, że „ani ja, ani podwładni mi dowódcy nie mogliby dzisiaj znaleźć uzasadnienia dla żądania od żołnierzy 2-go Korpusu Polskiego nowych ofiar”. Wycofał się, ulegając dopiero argumentom, że taki krok mógłby spowodować załamanie frontu.

Tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski.

Konferencja w Jałcie doprowadziła do rozłamu w łonie polskiej emigracji, na obóz „niezłomny” skupiony wokół Rządu RP oraz polityków, którzy gotowi byli zaakceptować krymskie ustalenia, by na ich gruncie podjąć walkę w kraju o zachowanie niezależności wobec Moskwy i systemu demokratycznego.

Na ich czele stał Stanisław Mikołajczyk, były premier Rządu RP i przywódca Stronnictwa Ludowego, który w kwietniu 1945 r. w oficjalnych oświadczeniach, wydanych pod silnym naciskiem Churchilla, uznał decyzje przyjęte w Jałcie i granicę na linii Curzona, ściągając na siebie ostracyzm większości emigracji. Wsparcie uzyskał od najważniejszych instytucji Polskiego Państwa Podziemnego: Rady Jedności Narodowej i Krajowej Rady Ministrów.

Rada Jedności Narodowej wypowiada przekonanie – stwierdzał podziemny parlament w uchwale przyjętej dziesięć dni po zakończeniu spotkania Wielkiej Trójki – że powzięte bez udziału i zgody Państwa Polskiego postanowienia Konferencji Krymskiej narzucają – jeszcze przed ukaraniem Niemiec – Polsce, która pierwsza w świecie podjęła walkę z hitleryzmem o wolność własną i cudzą, nowe niezmiernie ciężkie i krzywdzące ofiary.

Rada Jedności Narodowej, stanowczo protestując przeciw jednostronności postanowień Konferencji, pomimo to zmuszona jest dostosować się do nich, pragnąć widzieć w nich w dzisiejszej rzeczywistości możliwość ratowania niepodległości Polski, uniknięcia dalszego niszczenia narodu oraz do stworzenia podstawy organizacji własnych sił i do prowadzenia przyszłej samodzielnej polityki polskiej.

fot.domena publiczna Stanisław Mikołajczyk stanął na czele stronnictwa, które przynajmniej początkowo wierzyło w możliwość współpracy z władzami ZSRR.

RJN wyrażała gotowość do współpracy przy tworzeniu zapowiedzianego w Jałcie nowego rządu polskiego. Rozgrywka o kształt tego rządu będzie w kolejnych miesiącach najważniejszym polem walki o wprowadzenie w życie zapisów konferencji w Jałcie.

Pierwsze zwiastuny zimnej wojny

Strona radziecka podczas negocjacji z zachodnimi aliantami, prowadzonych w Moskwie w ramach Komisji Trzech, starała się za wszelką cenę nie dopuścić do udziału w rządzie Stanisława Mikołajczyka, zdając sobie dobrze sprawę, że dysponuje on silnym zapleczem politycznym w kraju, autorytetem międzynarodowym i wsparciem Londynu i Waszyngtonu, dla których był pierwszoplanowym partnerem w planach dotyczących Polski. Osłabieniu polskich pozycji w kontekście rozstrzygnięć przyjętych w Jałcie służyło także frontalne uderzenie w Polskie Państwo Podziemne. Pod koniec marca NKWD zdradziecko aresztowało w Pruszkowie i wywiozło do Moskwy jego najważniejszych przywódców.

Impas w sprawie powołania zapowiedzianego w Jałcie rządu i coraz bardziej widoczne nieliczenie się przez Stalina z wolą zachodnich aliantów w sprawie Polski prowadziło do pierwszych wyraźnych oznak pogarszania się stosunków między nimi.

Churchill usiłował nakłonić prezydenta Trumana, który w kwietniu zastąpił zmarłego Roosevelta, do zajęcia przez wojska amerykańskie i brytyjskie jak największej części Niemiec i Czech (z Berlinem i Pragą) i użycie tego jako karty przetargowej w negocjacjach ze Stalinem w sprawie przyszłości Polski. Waszyngton nie był jednak jeszcze gotowy na otwartą konfrontację z Moskwą, a amerykańscy dowódcy nie chcieli przedkładać racji politycznych nad wojskowymi w ostatniej fazie wojny z III Rzeszą.

fot.domena publiczna Najbardziej gwałtowne reakcje na postanowienia jałtańskiej konferencji wystąpiły w 2. Korpusie Polskim, dowodzonym przez generała Władysława Andersa.

Ostatecznie w maju 1945 zachodni alianci odnieśli znaczący sukces w walce o interpretację postanowień z Jałty. Stalin zgodził się na udział w moskiewskich negocjacjach Mikołajczyka i jego udział w tworzonym rządzie. Jak trudna i słaba była w rzeczywistości pozycja polskiego polityka pokazuje toczący się w tym samym czasie w stolicy ZSRR propagandowy proces przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, według najlepszych stalinowskich wzorców oskarżonych o współpracę z Niemcami i zbrodnie na żołnierzach Armii Czerwonej.

W Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej, powołanym pod koniec czerwca, Mikołajczyk objął tekę wicepremiera. Rząd był zdominowany przez komunistów, na osiemnaście resortów tylko cztery przypadły politykom niezwiązanym wcześniej z PKWN i Rządem Tymczasowym. TRJN został uznany przez zachodnich aliantów, którzy zerwali stosunki z Rządem RP w Londynie.

Przez kolejne półtora roku w kraju rozgrywała się decydująca walka o to, jaką treścią zostaną wypełnione przyjęte w Jałcie rozstrzygnięcia. Ostateczną klęską Mikołajczyka i kierowanego przez niego Polskiego Stronnictwa Ludowego były sfałszowane przez komunistów wybory od Sejmu w styczniu 1947 r. Wobec braku międzynarodowej kontroli, z której zachodni alianci w Jałcie zrezygnowali, ich wynik był przesądzony.

Symbolicznym zamknięciem epoki walki o realizację postanowień jałtańskich była ucieczka z kraju zagrożonego aresztowaniem Stanisława Mikołajczyka jesienią 1947 r. Taki finał był dla „niezłomnych”, od początku odrzucających Jałtę, potwierdzeniem ich racji.

fot.domena publiczna Pozory współpracy zostały zachowane, ale to Stalin był w Jałcie głównym rozgrywającym.

Historyk powinien jednak zauważyć, że bez próby podjętej przez Mikołajczyka do dzisiaj spieralibyśmy się, czy Polacy wykorzystali wszystkie rysujące się w latach czterdziestych szanse walki o zachowanie nawet ograniczonej polskiej autonomii wobec Moskwy. Równie ważne pozostaje pytanie o miejsce Jałty w polskiej historii.

Czy był to punkt zwrotny w walce Stalina o podporządkowanie sobie Polski, czy też z tylko jeden z kluczowych momentów w konsekwentnym i rozłożonym na etapy procesie podboju i sowietyzacji? W przekonaniu piszącego te słowa więcej znajdziemy historycznych argumentów na rzecz tej drugiej interpretacji, co nie zmienia faktu, że Jałta w polskiej pamięci zasadnie pozostaje symbolem utraty przez Polskę suwerenności i pogodzenia się przez zachodnich aliantów z dominacją Stalina.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w ramach monumentalnej pracy, porządkującej najważniejsze ze zjawisk i idei funkcjonujących w polskiej pamięci historycznej: Węzły pamięci niepodległej Polski. Publikacja ta ukazała się w 2014 roku nakładem Wydawnictwa Znak, Muzeum Historii Polski oraz Fundacji Węzły Pamięci.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów.