fot.domena publiczna Władysław Łokietek (fot. domena publiczna)

Władysław I Łokietek (ur. 1259 lub 1260, zm. 2 marca 1333) – książę brzeski, sieradzki, krakowski i wielkopolski, król Polski od 1320 r., syn Kazimierza I kujawskiego i jego trzeciej żony Eufrozyny opolskiej.

W chwili śmierci ojca (1267) małoletni. Opiekę nad swymi dziećmi sprawowała początkowo matka, podczas gdy starsi synowie Kazimierza z poprzedniego małżeństwa (Leszek Czarny i Siemomysł) uzyskali własne dzielnice. Podział między synami Eufrozyny nastąpił w 1288 r. Władysław otrzymał południowe Kujawy ze stolicą w Brześciu Kujawskim, Kazimierz — ziemia łęczycką. W tym czasie Władysław ożenił się z Jadwigą, córką nieżyjącego już Bolesława Pobożnego wielkopolskiego. Po śmierci Leszka Czarnego przejął dzielnice sieradzką (1288), a następnie wystąpił jako kandydat do tronu krakowskiego, uzyskując poparcie części możnych małopolskich (1289). O Małopolskę przyszło mu walczyć z Henrykiem IV Prawym wrocławskim. Opanował wprawdzie Kraków, ale musiał z niego uchodzić (1289), podobno przeskakując w przebraniu mury miejskie.

Po śmierci Henryka zajął Sandomierskie (1290). Nowy władca Krakowa, król czeski Wacław II, usunął go jednak z tej ziemi, obległ w Sieradzu i zmusił do wyrzeczenia się Małopolski (1292). Łokietek zawarł jednak sojusz z Przemysłem II wielkopolskim, przewidujący wspólną walkę z Czechami (1293). Współpracował z Przemysłem, był zapewne na jego koronacji (1295). Po śmierci Przemysła (8 II 1296) wystąpił więc jako jego następca, uzyskując poparcie wielkopolskich możnych. Objął władzę w  Wielkopolsce i na Pomorzu (od 1294 po śmierci brata Kazimierza posiadał też Łęczycę) i przyjął tytuł  „księcia Królestwa Polskiego”. Nie potrafił podołać licznym przeciwnikom: Henrykowi głogowskiemu (także pretendującemu do spadku po Przemyśle), Brandenburgii, a zwłaszcza królowi czeskiemu Wacławowi II. Wobec Czech raz jeszcze wyrzekł się roszczeń do Małopolski (1297), a naciskany przez Głogowczyka zdecydował się na zupełną kapitulację: na mocy układu w uznał się  za wasala czeskiego (1299). Oburzeni Wielkopolanie usunęli go, uznając władzę Wacława, koronowanego teraz na króla Polski (1300).

Łokietek, pozbawiony wszystkich pozostałych ziem, zostawiwszy żonę w kujawskim Radziejowie, udał się na wygnanie. Późniejsza legenda przypisywała mu pielgrzymkę do Rzymu, w istocie bawił na Rusi i na Węgrzech (gdzie uzyskał jakieś apanaże zaprzyjaźnionych magnatów węgierskich). Gdy Wacław II popadł w konflikt z królem niemieckim Albrechtem Habsburgiem, Władysław otrzymał wsparcie tego ostatniego z niemiecką oraz węgierską pomocą wrócił do kraju (1304). Wykorzystując niezadowolenie z rządów czeskich i śmierć Wacława II, doprowadził do wybuchu powstania w Małopolsce, Sieradzu, Łęczycy i na Kujawach (1305). Nowy król czeski Wacław III próbował zbrojnie interweniować, ale zginął skrytobójczo zamordowany (1306). Tylko w Wielkopolsce rządy objął Henryk głogowski. Wkrótce Łokietek popadł jednak w ostry konflikt z biskupem Muskatą, którego zdradziecko uwięził (1308), ściągając na siebie klątwę kościelną. Na Pomorzu doprowadził do zatargu z rodem Święców, którzy poddali się Brandenburgii (1307). Dla odparcia najazdu brandenburskiego (VIII 1308) poprosił o pomoc Krzyżaków, oni sami zajęli Gdańsk z kilkoma innymi miastami, mordując polskich rycerzy (XI 1308). W rokowaniach odrzucił wszelką ugodę Krzyżakami, nie potrafił jednak zapobiec zagarnięciu przez nich reszty Pomorza ze Świeciem (1309). Polska straciła dostęp do morza, a zakon krzyżacki miał się stać najgroźniejszym jej przeciwnikiem. Pomimo zawarcia ugody z Janem Muskatą wybuchły nowe niepokoje w Małopolsce. Część miast pod przewodem Krakowa (bunt wójta Alberta) zbuntowała się i próbowała wprowadzić na tron księcia Bolesława opolskiego (1311 /12). Władysław złamał jednak opór siłą i zastosował surowe represje (egzekucje przywódców, likwidacja przywilejów miejskich).

Konfrontacja z mieszczaństwem (w głównej mierze niemieckiego pochodzenia) wywołała falę uczuć nacjonalistycznych wśród rycerstwa. Jednocześnie Wielkopolanie usunęli rządy głogowskie (1312/13) i przywołali na tron Łokietka. Głogowczykom najdłużej pozostało wierne mieszczaństwo Poznania, wobec którego książę zastosował ostre restrykcje. Jako pan większości ziem polskich podjął zabiegi o koronę królewską, poparty przez międzydzielnicowe zjazdy w Sulejowie (1318) i Żarnowcu (1319). Do korony polskiej rościł sobie prawo (jako następca Wacławów) także król czeski Jan Luksemburski. Mimo braku wyraźnej zgody papieskiej Władysław Łokietek koronowany został w Krakowie 20 stycznia 1320 r. Koronacja ta oznaczała trwałą odbudowę Królestwa Polskiego. W polityce zagranicznej król oparł się głównie na sojuszu z królem węgierskim Karolem Robertem (któremu dał za żonę córkę Elżbietę). Nie był to sojusz równoprawny i stawiał niekiedy Polskę w charakterze węgierskiego klienta.

Z większością sąsiadów stosunki były złe; także pozostali książęta piastowscy (poza kujawskimi bratankami) bronili swej samodzielności. Antykrzyżackie przymierze z pogańską Litwą (1325) zniechęciło do króla zagrożonych stale przez nią książąt mazowieckich i wywołało fatalne wrażenie w świecie chrześcijańskim (zwłaszcza wspólny najazd na Brandenburgię, 1326). Zaatakowany przez Jana Luksemburskiego, obronił się Łokietek tylko dzięki interwencji węgierskiej (1327). W stosunkach z Krzyżakami odrzucał przedkładane mu wielokrotnie propozycje kompromisu (jego ceną miała być zapewne rezygnacja Polski z samego Gdańska). Rozstrzygnięcia nie przyniosło wniesienie sprawy przed sąd papieski (1320/21), którego wyroku Zakon nie uznał.

fot.Ulamm, lic. CC BY-SA 3.0 Polska za Władysława Łokietka (fot. Ulamm, lic. CC BY-SA 3.0)

Łokietek prowadził politykę stałego naprężenia stosunków (sprowokowany zatarg zbrojny na Mazowszu, 1327), a wreszcie łamiąc obowiązujący rozejm, napadł na Krzyżaków, gdy ci wraz z Janem Luksemburskim podjęli wyprawę przeciwko Litwie (1329). Wywołana w ten sposób wojna doprowadziła do straszliwego spustoszenia Kujaw (1329/30) i Wielkopolski (1331), a mimo częściowego sukcesu w krwawej bitwie pod Płowcami (27 IX 1331) zakończyła się klęską i utratą Kujaw (1332). Życie Władysława Łokietka przypadło na czasy gwałtownych przemian społecznych, związanych z adaptowaniem się w Polsce zachodnioeuropejskich wzorców społecznych, ustrojowych i obyczajowych. Wspierał się na siłach reprezentujących stary porządek i przywiązanie do rodzimej tradycji, a więc głównie na możnych i rycerstwie. Odwoływał się chętnie do kształtujących się uczuć narodowych, podsycając też świadomie nastroje antyniemieckie. Uderzało to przede wszystkim w uosabiające zagraniczne nowinki miasta. Miał jednak zasługi na polu organizacji państwa (rozwinięcie stworzonej przez Wacława II administracji starościńskiej), choć (według zdania jednego ze współczesnych biskupów) nie był dobrym szafarzem sprawiedliwości.

Jego droga do tronu polskiego biegła od pozycji księcia maleńkiej dzielnicy brzeskiej. W ostatecznym sukcesie spory udział miały na pewno czynniki przypadkowe (choćby wymieranie godniejszych konkurentów), jednak na pewno był tym księciem, któremu – z racji centralnego położenia rodzinnych Kujaw, koligacji z różnymi dzielnicami i osobistych zdolności przywódczych – stosunkowo najłatwiej przyszło przełamać separatyzmy dzielnicowe i trwale odbudować Królestwo. Pochowany został w katedrze wawelskiej. Z małżeństwa z Jadwigą wielkopolską miał synów: Stefana, Władysława i Kazimierza oraz córki: Elżbietę, Kunegundę i Jadwigę. Dorosłych lat dożyli tylko:  Elżbieta (żona Karola Roberta Andegaweńskiego), Kunegunda (żona Bernarda świdnickiego) i Kazimierz III Wielki, który jako jedyny dziedzic objął po ojcu koronę.

Przydomek Łokietek poświadczony jest już współczesnymi przekazami. Odnosił się niewątpliwie do niewielkiej postury księcia, którą ujawnia też wizerunek na nagrobku wawelskim. Władysław Łokietek, jako władca otwierający nieprzerwany aż do rozbiorów poczet królów zjednoczonej Polski, zajął szczególne miejsce w narodowej tradycji. Burzliwe koleje jego losów stały się dla potomnych symbolem nieustępliwości w walce o sprawę narodową. To przy jego nagrobku (trzykroć wygnany, trzykroć na tron powracał)  Starowolski w czasie „potopu” szwedzkiego prorokował Karolowi Gustawowi klęskę. Dla pokoleń okresu walk o niepodległość w XIX i XX w. stanowił wzór cnót surowego i nieugiętego żołnierza, nadawał się zwłaszcza do podgrzewania nastrojów antyniemieckich. Kształtowana już w okresie staropolskim tradycja uczyniła zeń także opiekuna ubogich. Czyny i czasy Łokietka, wypełnione dramatycznymi wydarzeniami, dostarczały motywów wielu dziełom literackim (J Kraszewski, Kraków za Łokietka; K. Bunsch, Wawelskie wzgórze), malarskim (J. Matejko, Łokietek zrywający układy z Krzyżakami; liczne, acz słabe artystycznie, przedstawienia bitwy pod Płowcami), a ostatnio także filmowym (serial dla młodzieży pt. Znak Orła). Czasy te cieszyły się też wielkim zainteresowaniom historyków, którzy przeważnie darzyli tego władcę wielką sympatią, mimo wytykaniu mu w sprawach szczegółowych licznych win i błędów.

Autor hasła:

Tomasz Jurek – profesor doktor habilitowany, historyk mediewista związany z Instytutem Historii Polskiej Akademii Nauk. Autor wielu publikacji, poświęconych m. in. średniowiecznej historii Śląska. Współautor „Słownika władców polskich”.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej pt. „Słownik władców polskich” (Wydawnictwo Poznańskie 1999) pod redakcją Józefa Dobosza, przygotowanej przez historyków związanych z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu i z Polską Akademią Nauk.

Nasze publikacje o Władysławie Łokietku: