Bitwa warszawska (13–18 sierpnia 1920)

fot.domena publiczna Józef Piłsudski nad mapą w okresie bitwy warszawskiej.

Bitwa warszawska (13–18 sierpnia 1920) – walna bitwa wojny polsko-bolszewickiej.

W pierwszych dniach sierpnia odwrót polskiego Frontu Północno-Wschodniego utracił charakter wymuszony naporem bolszewików i zaczął przebiegać zgodnie z planem naczelnego wodza Józefa Piłsudskiego, zawartym w rozkazie operacyjnym do przegrupowania z 6 sierpnia. Dał on początek przygotowaniom do walnej bitwy pod Warszawą. W tym celu oddziały polskie zreorganizowano w 3 fronty (Północny, Środkowy i Południowy) i 7 armii (włączając armię ukraińską) o łącznej sile 32 dywizji piechoty i kawalerii. W rejonie Wieprza utworzona została grupa uderzeniowa (5 dywizji), podporządkowana bezpośrednio Piłsudskiemu.

Armia Czerwona, dowodzona z Moskwy przez Siergieja Kamieniewa, maszerowała na zachód 2 frontami w rozbieżnych kierunkach. Jeden wiódł ku Berlinowi, drugi w stronę Czechosłowacji i Bałkanów. Stolicy Polski zagrażał bezpośrednio Front Zachodni. Jego dowódca – Michaił Tuchaczewski zamierzał powtórzyć klasyczny „manewr paskiewiczowski” z 1831 roku. Na głównym teatrze działań wojny, tj. na kierunku warszawsko-modlińskim dysponował on 24 dywizjami, które docierały do Wisły i na przedpola stolicy. Tam właśnie rozgorzała pierwsza faza bitwy.

Polskie oddziały gen. Franciszka Latinika odpierały kolejne fale szturmujących 6 bolszewickich dywizji strzeleckich, uporczywie i za cenę dużych strat broniąc warszawskiego przedmościa. Szczególnie zacięte walki toczyły się o kluczową pozycję w Radzyminie. Miasteczko kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk. Jego utrata zmusiła dowódcę Frontu Północnego gen. Józefa Hallera do przedwczesnego uruchomienia przeciwnatarcia 5 Armii. Jej walki nad Wkrą (ze względu na rozmiary nazywane też „bitwą nad Wkrą”) 14 sierpnia rozpoczęły 2 fazę bitwy warszawskiej.

Armia gen. Władysława Sikorskiego, trzykrotnie słabsza niż siły bolszewickie operujące na jej odcinku, natarła na wschodni brzeg Wkry, a potem na Nasielsk. Ciężkie boje toczyły się przez następny dzień, kiedy to sowieckie armie XV i III podjęły atak na całym odcinku. Jednocześnie trwał frontalny szturm na Warszawę. Wszędzie jednak napór Armii Czerwonej został powstrzymany. Rankiem 16 sierpnia rozpoczęło się, także wcześniej niż planowano, uderzenie znad Wieprza, skierowane na lewoskrzydłowy (połudmiowy) odcinek sowieckiego frontu zajmowany przez Grupę Mozyrską. Po jego przełamaniu polskie natarcie rozwijało się dalej w kierunku północno-wschodnim, osiągając wieczorem odległą o 45 km Włodawę. Oznaczało to wyjście na tyły głównych sił Tuchaczewskiego.

Była to już 3 faza bitwy, w której równocześnie na północy toczyły się zmagania o Nasielsk. Przyniosły one powodzenie 5 Armii, które osłabiło nacisk wojsk sowieckich na stolicę. Zarządzone przez Tuchaczewskiego przegrupowanie było spóźnione i nie przyniosło rezultatu poza chwilowym powodzeniem uderzenia III korpusu konnego Gaja („Kawkor”) w rejonie Płocka. Wobec dalszego szybkiego posuwania się polskich dywizji pogłębiających manewr oskrzydlający nakazał on swoim wojskom odwrót znad Wisły. W odpowiedzi wódz naczelny 18 sierpnia wydał rozkaz do pościgu.

Straty Polaków sięgały ok. 4,5 tys. zabitych, 22 tys. rannych i 10 tys. zaginionych, brak natomiast wiarygodnych danych o stratach strony przeciwnej. Przyjmuje się, że ok. 25 tys. Bolszewików poległo lub było ciężko rannych, 60 tys. trafiło do niewoli, zaś 45 tys. zostało internowanych przez Niemców. Zmagania w bitwie warszawskiej obrosły legendą („Cud nad Wisłą”), były też przedmiotem licznych sporów między historykami, mających częściowo podłoże polityczne. Jedna z dwu walnych bitew całej wojny została uznana przez bezstronnego historyka wojskowości lorda D’Abernona za „18 bitwę decydującą o losach świata”.

Autor hasła:

Prof. dr hab. Tomasz Gąsowski – historyk, specjalista z zakresu dziejów politycznych, społecznych i militarnych ziem polskich w XIX stuleciu. Pracuje w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz w Akademii Ignatianum. Autor rozprawy habilitacyjnej „Między gettem a światem. Dylematy ideowe Żydów galicyjskich na przełomie XIX i XX wieku”, a także takich publikacji jak „Pod sztandarami Orła Białego” czy „Ziemie polskie w latach wielkiej wojny”. Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Źródło:

Powyższe hasło ukazało się pierwotnie w publikacji książkowej Bitwy polskie. Leksykon (Wydawnictwo Znak 1999) przygotowanej przez wykładowców Uniwersytetu Jagiellońskiego: Tomasza Gąsowskiego, Jerzego Ronikiera, Piotra Wróbla i Zdzisława Zblewskiego. Zdanie wprowadzające pochodzi od redakcji.