Henryk IV de Bourbon (Wielki, Burbon, ur. 13 XII 1553 w Pau, zm. 14 V 1610 w Paryżu) – król Francji w latach 1589–1610, od 1555 roku książę Bearnu, od 1572 roku król Nawarry (jako Henryk III). Syn Antoniego de Bourbon, księcia Vendôme, od 1555 roku króla Nawarry, i Joanny d’Albret, królowej Nawarry. Ożeniony 18 sierpnia 1572 roku z Małgorzatą de Valois („królową Margot”), córką króla Francji Henryka II, i Katarzyny Medycejskiej (związek unieważniony 17 XII 1599 przez papieża Klemensa VIII), i powtórnie 5 X 1600 roku z Marią Medycejską, córką Franciszka, wielkiego księcia Toskany.

Potomstwo z prawego łoża posiadał tylko z drugiego małżeństwa: Ludwik (1601–1643), Od 1610 roku król Francji jako Ludwik XIII; Elżbieta (1602–1644), wydana za Filipa IV Hiszpańskiego; Krystyna (1606–1663), wydana za Wiktora Amadeusza, księcia Sabaudii; Mikołaj, książę Orleanu (1607–1611); Gaston Jan Baptysta, książę d’Anjou, a następnie Orleanu (1608–1660); Henrietta Maria (1609–1669), wydana za Karola I Stuarta. Potomstwo naturalne (legitymizowane): z Gabrielą d’Estrées – Cezar de Vendôme (1594–1665), Katarzyna Henrietta d’Elbeuf (1596–1663), Aleksander de Vendôme (1598–1629); z Henriettą de Balsac d’Entragues – Gaston Henryk, książę de Verneuil (1601–1682), Gabriela Angelika d’Epernon (1602–1627); z Jacqueline de Bueil – Antoni, hrabia de Moret (1607–1632); z Karoliną des Essarts – Janina de Burbon (1608–1670), natomiast Marii Henrietty (1609–1629) król nie zdążył legitymizować. Pochowany w Saint-Denis.

Odebrał proste, surowe wychowanie w rodzinnym Béarn u podnóża Pirenejów, w wierze kalwińskiej, przekazywanej mu przez matkę. Po śmierci ojca (1562) został Henrykiem Nawarskim. Już w wieku szesnastu lat był jednym z przywódców (obok księcia Henryka de Condé i admirała de Coligny) stronnictwa protestanckiego (1569) i odznaczył się w trzeciej wojnie religijnej (1570). Po pokoju w Saint-Germain-en-Laye (1570) jego małżeństwo z Małgorzatą de Valois miało pieczętować zbliżenie dworu królewskiego z hugonotami.

W czerwcu 1572 roku, po śmierci matki, został królem Nawarry jako Henryk III (często podaje się błędnie, że stało się to dziesięć lat wcześniej, po śmierci jego ojca) i szefem partii protestanckiej. Luwr obawiał się jednak wzrostu roli politycznej różnowierców. Z zaplanowanej na dworze masakry hugonotów przybyłych na jego wesele (noc św. Bartłomieja, 23/24 VIII 1572) uratowało go wymuszone przejście na katolicyzm. Przez trzy następne lata był de facto internowany w siedzibie królewskiej, skąd zbiegł (1576), by – powróciwszy do kalwinizmu – znów stanąć na czele wojsk protestanckich. Zdobył miasto Cahors (1580). Mimo zaciętości Świętej Ligi katolickiej (powstałej 1576) i Gwizjuszy, nie uchylał się jednak od porozumienia z dworem (pokój z Fleix, 1580).

W 1584 roku, po śmierci Franciszka d’Anjou, młodszego brata panującego Henryka III de Valois — jako najbliższy męski krewny króla został prawowitym dziedzicem korony Francji. Liga nie chciała dopuścić do rządów protestanta; w tzw. wojnie trzech Henryków: Gwizjusza, Nawarczyka i Henryka III, król Nawarry pobił katolików (armię królewską) pod Coutras (1587), ale Gwizjusz opanował Paryż (1588). Wzrost siły Ligi spowodował zbliżenie władcy Francji i Henryka Nawarskiego, zgładzenie na rozkaz Henryka III księcia de Guise i wspólne oblężenie przez obu królów Paryża.

Kiedy z poduszczenia katolików Henryk III (akceptujący sukcesję Nawarczyka) został zamordowany (1589), król Nawarry jako Henryk IV stał się de iure władcą Francji. Liga go jednak nie uznała, papiestwo i wspomagający katolików we Francji Hiszpanie podsycali opozycję i zbuntowany Paryż. Henryk pokonał przeważające siły katolickie pod Yvry (1590), gdzie – wedle cytowanego do dziś jego wezwania – biały pióropusz atakującego króla miał wskazywać żołnierzom szlak zwycięstwa i honoru. Ale drogę do korony zagradzało mu protestanckie wyznanie. Uczynił więc krok decydujący: w lipcu 1593 roku przyjął katolicyzm (Paryż wart mszy). W lutym 1594 roku został koronowany w Chartres, a w marcu wkroczył uroczyście do Paryża. Uznał go papież Klemens VIII (1595).

Walka we Francji jednak się jeszcze nie skończyła. Z rąk przywódców katolickich i Hiszpanów król musiał odebrać opanowane przez nich prowincje (Burgundię 1595, Pikardię 1597, Bretanię 1598). Wodzowie Świętej Ligi złożyli broń. Traktatem pokojowym z Vervins (V 1598) Henryk IV zakończył korzystnie dla Francji wojnę z Hiszpanią. Dla przywrócenia w kraju pokoju wewnętrznego wydał w kwietniu 1598 roku w Nantes edykt tolerancyjny, który gwarantował hugonotom pełne prawa obywatelskie, wolność wyznania i (z pewnymi ograniczeniami) swobodę kultu. Edykt nantejski kończył wojny religijne.

Przystąpił teraz do odbudowy zniszczonego wojnami państwa. Słynne stało się jego życzenie: chcę, by każdy rolnik mojego królestwa miał na niedzielę kurę w garnku. Umiał zgromadzić wokół siebie grono wybitnych współpracowników, nie oglądając się na ich proweniencję polityczną czy wyznaniową. Maksymilian de Béthune, baron de Rosny, od 1606 roku książę de Sully, odbudowywał finanse publiczne i zarządzał rolnictwem, uznanym za podstawową dziedzinę rozwoju gospodarki i bogactwa państwa (m.in. zniesiono cło na wywóz zboża, rozszerzano areał upraw, meliorowano bagna). Zarządzający handlem Bartłomiej de Laffemas przyczynił się do rozwoju manufaktur, zwłaszcza produkujących towary luksusowe (m.in dywany, jedwabie, gobeliny, szkło); stosując zasady merkantylizmu, promował eksport, ograniczał import. Francja rozpoczęła ekspansję kolonialną w Kanadzie (Québec, 1608).

Henryk IV realizował politykę absolutyzmu monarszego: wzmocnił władzę centralną, rozszerzył kompetencje Rady królewskiej, ograniczył uprawnienia gubernatorów na prowincji, występował ostro przeciw spiskom magnaterii (1602, 1604, 1606), podniósł prestiż warstwy urzędniczej (od 1604 sprzedaż urzędów w systemie paulette). Ustabilizowanie sytuacji politycznej i ekonomicznej kraju pozwoliło Henrykowi IV zająć się mecenatem: rozbudowano zamki w Fontainebleau i w Saint-Germain-en-Laye, piękniał Paryż (Pont Neuf, place Dauphine, place Royale – dziś des Vosges, w dzielnicy Marais, rozbudowa Luwru). W polityce zagranicznej, jak niemal przed stuleciem Franciszek I, szukał antyhabsburskich sojuszy protestanckich (Anglia, Dania, Niderlandy, Rzesza). W tych planach znalazła się też Szwecja, w konflikcie której z Polską chciał mediować (1602–1610). Przygotowania do wojny z Hiszpanią przerwał zamach na króla, dokonany 14 maja 1610 roku przez katolickiego fanatyka Franciszka Ravaillaca.

W historii Francji upamiętnił się wielkimi czynami i żywą legendą, został Henrykiem Wielkim. Wydobył Francję z wojen domowych, ruin i hiszpańskiej okupacji, wprowadził tolerancję wyznaniową. Dla Francuzów jest bez wątpienia najbardziej popularnym monarchą. Widzi się w nim połączenie majestatu królewskiego, cnót rycerskich i błyskotliwego, a równocześnie jurnego temperamentu. Opinia, że Henryk IV to chłop francuski obdarzony wdziękiem (Jean Duché) dobrze oddaje potoczną ocenę władcy.

Kobiety w życiu króla-uwodziciela (Vert Galant – Dziarski Galant) to osobny rozdział jego panowania (doliczono się ponad pół setki monarszych metres), wcale znaczący dla życia politycznego (i stanu finansów) ówczesnej monarchii. Najważniejsze było jednak zapewnienie dynastii potomka (przyszłego Ludwika XIII) z Marią Medycejską, po unieważnieniu przez papieża jego pierwszego mariażu z królową Margot (1599). Postać Henryka IV obecna była, i jest, nie tylko w literaturze (m.in. Wolter, H. Mann), malarstwie (dzieła P. Rubensa) czy rzeźbie (konny posąg na Pont Neuf), ale przede wszystkim – z wielką sympatią – w powszechnej świadomości historycznej jego rodaków.

Literatura: J. Baszkiewicz, Henryk IV Wielki, Warszawa 1995.

Autor hasła:

Maciej Serwański – profesor doktor habilitowany, historyk specjalizujący się w historii nowożytnej, związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor wielu prac poświęconych historii Polski XVI i XVII wieku. Współautor „Słownika władców polskich” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”.