fot.François Clouet/domena publiczna Portret Henryka II Walezjusza.
Henryk II de Valois (ur. 31 III 1519 w Saint-Germain-en-Laye, zm. 10 VII 1559 w Paryżu) – król Francji w latach 1547–1559, wcześniej książę Orleanu, od 1536 roku delfin – następca tronu francuskiego. Syn Franciszka I de Valois, króla Francji, i Klaudii Francuskiej, córki króla Francji Ludwika XII. Ożeniony 28 października 1533 roku z Katarzyną Medycejską (de Medici), córką Wawrzyńca II Medyceusza, księcia Urbino, i Magdaleny de la Tour d’Auvergne.
Posiadał następujące potomstwo z prawego łoża: Franciszek (1544–1560), od 1559 roku król Francji (jako Franciszek II); Elżbieta (1546–1568), wydana za króla Hiszpanii Filipa II; Klaudia (1547–1575), wydana za Karola III Wielkiego, księcia Lotaryngii; Ludwik (1549–1550); Karol Maksymilian (1550–1574), od 1559 roku delfin, od 1560 roku król Francji (jako Karol IX); Aleksander Edward Henryk (1551–1589) ksiażę d’Anjou, od 1560 roku delfin, w latach 1573–1575 król Polski, od 1574 roku król Francji (jako Henryk III); Małgorzata (1553–1615), wydana za Henryka króla Nawarry, późniejszego króla Francji Henryka IV; Franciszek Herkules (1555–1584), książę d’Alençon, a następnie d’Anjou, delfin od 1574 roku; Wiktoria (1556); Joanna (1556). Potomstwo naturalne (legitymizowane): z Filippą Duci – Diana Francuska (1538–1619), wydana za Horacego Farnese (1533), a następnie (1557) za Franciszka de Montmorency; z Jane Fleming – Henryk, książę d’Angoulême (1551–1586).
Wzorem ojca dążył do wzmocnienia władzy królewskiej we Francji i kontynuował walkę z Habsburgami. Jako chłopiec (1526–1529) był zakładnikiem Karola V w Hiszpanii (po uwolnieniu z niewoli Franciszka I) i zachował z tego okresu żywą urazę do cesarza i domu austriackiego. Od 1552 roku prowadził wojnę z Karolem V, a następnie od 1556 roku z jego następcą, Filipem II.
Tak jak ojciec szukał sojuszy z wrogami Wiednia i Madrytu, nie oglądając się na kwestie wyznaniowe; umocnił przymierze z Turcją i z protestanckimi książętami Rzeszy (traktat z Chambord, 1552). Już na początku wojny (1552) zajął tzw. Trzy Biskupstwa (Metz, Toul, Verdun). Chcąc uwolnić Włochy od wojsk cesarskich, po roku zerwał pięcioletni rozejm z Karolem V z Vauxcelles (1555) i kontynuował wojnę z Filipem II. Popierał go wrogi Hiszpanii papież Paweł IV. Na Półwyspie Apenińskim Henryk II poniósł jednak klęskę (1557) i musiał uznać tam przewagę hiszpańską. Także na froncie północnym, na pograniczu francusko-flandryjskim, Francuzi bez powodzenia walczyli przeciwko sprzymierzonym wojskom hiszpańsko-angielsko-niderlandzkim (1557–1558).
Mimo porażki w tej wojnie, udało się Henrykowi II odzyskać ważny port-twierdzę Calais (1558), który pozostawał od dwustu lat w rękach angielskich; dodajmy, że na początku rządów (1550) odebrał Anglii Boulogne. Obie strony były już jednak wyczerpane. W kwietniu 1559 roku Henryk II zawarł z Filipem II (i osobno z Anglia) traktat pokojowy w Cateau-Cambrésis, który kończył niekorzystnie dla Francji długoletnie wojny włoskie (definitywne wyrzeczenie się przez nią pretensji włoskich), pozbawiał ją wielu ziem na północy i wschodzie, ale pozwalał zatrzymać Calais i de facto Trzy Biskupstwa. Mariaż córki Henryka II, Elżbiety de Valois, z Filipem II rozbijał związki hiszpańsko-angielskie.
Podobnie jak ojciec, Henryk II dbał o wzmocnienie autorytetu monarchy, o sprawy swego państwa. Za jego rządów, jako novum, zaznacza się wzrastająca rola ministrów (secrétaires d’État), centralizuje się władza. Król chciał narzucić wszystkim poddanym prawowierność katolicką, uznawał że różnowierstwo osłabia kraj w obliczu wojny z Karolem V. W 1547 roku stworzył przy parlamencie paryskim „izbę gorejącą” (Chambre ardente), sądzącą masowo protestantów, skazującą również na karę śmierci przez spalenie na stosie. Kolejne edykty króla (1551, a zwłaszcza 1557 i 1559) uruchomiły system denuncjacji, represji i faktycznie nakazywały wysyłać na stos wszystkich heretyków. Henryk II nie mógł zaakceptować faktu, że coraz liczniejszy obóz hugonocki, magnatów i ich szlacheckiej klienteli przekształcał się (1557–1558) w stronnictwo polityczne.
Na dworze lubiącego przepych Henryka II mniej było pisarzy i artystów, za to więcej ludzi Kościoła i wojennego rzemiosła. U boku króla i w życiu politycznym kraju ważniejszą rolę niż żona, Katarzyna Medycejska (dała mu dziesięcioro dzieci), odgrywała jego metresa (starsza od niego o dwadzieścia lat), Diana de Poitiers. Wpływowi byli Gwizjusze, ultrakatoliccy i antyhabsburscy, rywalizujący z partią konetabla Anne de Montmorency. We Francji czasów Henryka II kwitnie literatura i sztuka renesansu.
I współcześni, i potomni porównywali Henryka II z ojcem, a konkludowali niezbyt dla niego korzystnie: w swej pełnej majestatu królewskości starał się być jego spadkobiercą i wiernym kontynuatorem, lecz bywał prostacki, brutalny, porywczy, a nawet wulgarny. Przypomina się często jego dramatyczną śmierć na skutek skaleczenia się w oko odłamkiem kopii podczas turnieju rycerskiego fetującego hiszpański mariaż jego córki Elżbiety.