fot.© M.Giersz Profesor Krzysztof Makowski wraz ze zespołem – Cynthia Vargas, Doménico Villavicencio, Ana Fernández i Christopher Beltrán – podczas dokumentacji jednej z odnalezionych mumii

W Pachacámac zostały właśnie odkryte 73 nienaruszone pochówki w tobołach pogrzebowych, niektóre z rzeźbionymi maskami. Miejscem znaleziska jest rozległy zespół cmentarzysk z różnych okresów u stóp Świątyni Malowanej. Niedaleko natrafiono także drewniane berła z wizerunkami dostojników Imperium Wari.

Pochówki pochodzą z drugiej połowy Horyzontu Środkowego, to znaczy z czasu panowania Imperium Wari. Toboły początkowo składano indywidualnie, a później także grupowo. Stan zachowania większości jest spektakularny.

73 nienaruszone pochówki poniżej inkaskiego muru

Wspomniane 73 nienaruszone pochówki w tobołach pogrzebowych (fardos) pochodzą z okresu ekspansji prehistorycznego Imperium Wari, to jest z lat około 800–1100 n.e. Zwracają wśród nich szczególną uwagę pochówki osobników z maskami.   Zmarli obu płci mieli maski z rzeźbionego drewna i ceramiki na „fałszywych głowach”. Odkrycia w Pachacámac, na południe od Limy (Peru), dokonał zespół archeologów z Papieskiego Katolickiego Uniwersytetu w Peru, pod kierownictwem profesora Krzysztofa Makowskiego.

Stanowisko Pachacámac to słynna w okresie inkaskim świątynia i wyrocznia bóstwa Pacha Kamaq (Paczakamak, w keczua). Jego imię  oznacza „ten, który daje życie ziemi”. Same pochówki znaleziono na terenie rozległego zespołu cmentarzysk z różnych okresów, u stóp Świątyni Malowanej. Zespół cmentarzysk już pod koniec XIX wieku odkrył Max Uhle, uważany za pioniera archeologii naukowej w Andach. To właśnie on przypisał kult świątyni bóstwu o imieniu Paczakamak. Uhle nie opublikował swych znalezisk – poza ogólnymi opisami planu stanowiska, architektury, wykopów, i stratygrafii.

Wykopaliska zespołu pochówków grupowych w komorach na cmentarzysku 1 w Pachacamac.
© Program Archeologiczny PUCP “Dolina Pachacamac”

Cmentarzysko ulegało systematycznemu niszczeniu zarówno przed podjęciem prac terenowych przez Uhle, jak i po nich. Najpierw przez kampanię wykorzeniania wierzeń pogańskich prowadzoną w czasach kolonialnych (extirpación de idolatrías), potem przez rabusiów grobów. Można przypuszczać, że niewielki procent grobów w obrębie wykopalisk Uhlego było dobrze zachowanych. Stąd też wyjątkowość aktualnego odkrycia.

Badania profesora Makowskiego i jego współpracowników – Cynthii Vargas, Doménica Villavicencia Mergoniego i Any Fernández – zaplanowano celowo w miejscu, w którym osunął się wyniosły mur z okresu inkaskiego i kolonialnego. Przypuszczono, że zwały cegieł mułowych utrudniły dostęp rabusiom do grobów. Okazało się, że było to słuszne założenie. Odkrycie dobrze zachowanego zespołu pochówków indywidualnych i grupowych z obstawą datuje się dokładnie na drugą połowę Horyzontu Środkowego.

Wykopaliska zespołu pochówków grupowych w komorach na cmentarzysku 1 w Pachacamac.
© Program Archeologiczny PUCP “Dolina Pachacamac”

Ma to kluczowe znaczenie dla ustalenia, jaką rolę w procesie rozwoju kulturowego przedhiszpańskich Andów można przypisać hipotetycznym podbojom Imperium Wari (ze stolicą w Ayacucho) i późniejszej historii tego mocarstwa, aż do jego upadku około 1000–1100 roku n.e. Bardzo istotne jest porównanie wyników badań z Pachacámac i  Castillo de Huarmey – drugiego niezwykle ważnego stanowiska na wybrzeżu z tego samego okresu.  Badanego również przez polskich uczonych: przyjaciół i dawnych studentów profesora Makowskiego, to jest przez profesora Miłosza Giersza i doktor habilitowaną Patrycję Prządkę-Giersz.

Drewniane berła zdobione wizerunkiem dostojników

Dotychczasowe wyniki badań przeprowadzonych przez profesora Makowskiego i jego zespół nie potwierdzają podręcznikowej hipotezy o historii Pachacámac. Wygląda na to, że Pachacámac nie funkcjonowało nieprzerwanie jako święte miasto i centrum kultu od czasów budowy Starej Świątyni kultury Lima do podboju hiszpańskiego. Była stosunkowo skromną osadą o odmiennym planie i charakterze w okresie trwania Imperium Wari. Staje się monumentalnym założeniem godnym funkcji wyroczni i jedną z trzech najważniejszych świątyń w centralnych Andach dopiero prawie pięć stuleci później, po włączeniu tej części wybrzeża Peru do Imperium Inków.

Mimo ponad wieku badań dotychczas nie znaleziono dowodów potwierdzających,  że właśnie w tym miejscu produkowano ceramikę, tkaniny i inne przedmioty ze złożoną ikonografią bóstw imperialnych znanych z Huari, stolicy Imperium Wari, a także z Conchopata (Ayacucho) i Tiahuanaco, stolicy królestwa Tiwanaku. Ludność, która się pojawia w związku z podbojem – około 800 roku n.e. – środkowego wybrzeża Peru oraz opuszczeniem świątyń i innych ośrodków władzy kultury Lima, datowanej na lata około 300–800 n.e., używa ceramiki powiązanej z tradycjami Ayacucho, ale również naczyń nacechowanych wpływami z północnego wybrzeża Peru. Zmienia się też wtedy całkowicie obrządek grzebalny. Ikonografia słynnego idola, prawdopodobnie głównego obiektu kultu w Pachacámac w okresie Wari, wskazuje na silne związki z wierzeniami północnego wybrzeża.

fot.© M.Giersz Niektóre z naczyń glinianych znalezionych w obstawach grobowych. Widoczne sa wpływy z południowych Andów i z północnego wybrzeża Peru

Potwierdza te wnioski odkrycie dwóch bereł, dokonane również przez zespół pod kierownictwem profesora Makowskiego. Berła zostały złożone w depozycie wotywnym przykryte warstwa fragmentów muszli tropikalnej Spondylus princeps, importowanej z Ekwadoru. Berła są rzeźbione w drzewie i dekorowane wizerunkami dwóch dostojników w nakryciu głowy typu Tiwanaku. Berła zostały znalezione w warstwie osadniczej współczesnej z cmentarzyskiem i w niewielkiej odległości od niego. Ich styl jest w pełni porównywalny ze słynnym wizerunkiem, znanym jako „idol z  Pachacámac”. Drewniana rzeźba przedstawia dwa bóstwa stojące na wysokim postumencie.

Patrzą w przeciwną stronę jak rzymski Janus, lecz w tym przypadku chodzi wyraźnie o dwie spojone plecami postacie  o odmiennym charakterze (np. aspekt niebiański versus aspekt telluryczny), być może także o odmiennych płciach. Stylistycznie idol jest bliższy ikonografii znanej między innymi z Castillo de Huarmey niż z ośrodków Wari w Ayacucho.

Hurin (Luren) Pacha, czyli świat peruwiańskich przodków

Dotychczasowe wyniki badań wskazują, że Pachacámac w okresie Imperium Wari – a dokładnie między 800 a 1100 rokiem – miał charakter osady z platformą ceremonialną. Platforma ta obecnie ukryta jest pod zwaliskami i tarasami Świątyni Malowanej z okresu inkaskiego. Cmentarzysko objęte wykopaliskami profesora Makowskiego nie ma charakteru nekropolii elitarnej, jak sugerował Uhle. Jest ono w pełni porównywalne ze stanowiskiem Ancón, które zarówno w okresie Imperium Wari, jak i w okresach późniejszych było miejscem pochówku rybaków pochodzących z części wybrzeża położonej między dolinami Chancay i Chillón.

fot.© Juan Tió Idrogo Berła rzeźbione w drzewie z przedstawieniem dwóch dostojników Imperium Wari (800-1100 rok n.e.) złożone w depozycie wotywnym przykryte warstwa fragmentów muszli tropikalnej Spondylus princeps, importowanej z Ekwadoru

Z uwagi na stan zachowania i precyzję dokumentacji kontekstu znaleziska w czasie wykopalisk, a dodatkowo dzięki analizom laboratoryjnym, odkryty zespół pochówków to prawdziwa kopalnia informacji o pozycji społecznej mężczyzn, kobiet, dzieci uzależnionej od więzi krewniaczej, opieki nad inwalidami, wskaźnikami przemocy wojennej i domowej. Do laboratorium udało się przenieść w całości 19 tobołów, zachowanych łącznie z częścią dolną i nienaruszoną strukturą, aby przebadać je trójwymiarowo metodą tomografii komputerowej bez konieczności otwierania. Ich zawartość zostanie poddana analizie na ekranie komputera przez bioarcheologów profesora doktora Andrew Nelsona i doktor Lucíę Watson.

„W Andach przedhiszpańskich nikt nie umierał. Wszyscy byli predestynowani do dalszego życia w równoległym świecie przodków (hurin pacha)” – – wyjaśnia profesor Makowski.

„Warunkiem było, aby członkowie rodziny spełnili swój obowiązek i przygotowali zmarłego do dalszego życia. Powszechność tobołów grzebalnych na cmentarzyskach wybrzeża Peru w okresach późnych (800–1531/32) i na początku okresu kolonialnego w przypadku pochówków wszystkich grup wiekowych obu płci jest świadectwem, że wspomniany obowiązek zapewnienia ciągłości życia po życiu swoim bezpośrednim przodkom był traktowany bardzo na poważnie. Wszak to zmarli powracają co roku na ziemię i pilnują zbiorów. Od nich też zależy obfitość wody, która spływa z gór na pustynne wybrzeża i wypełnia kanały nawadniające”.

fot.© M.Giersz Profesor Krzysztof Makowski wraz ze zespołem – Cynthia Vargas, Doménico Villavicencio, Ana Fernández i Christopher Beltrán – na Papieskim Katolickim Uniwersytecie w Peru

Autor: Krzysztof Makowski – profesor Papieskiego Katolickiego Uniwersytetu w Limie, do 2012 r. Dziekan Wydziału Humanistycznego. Absolwent Wydziału Historycznego, do 1982 pracownik naukowy w Instytucie Archeologii. Od ponad 40 lat pracuje w Peru, gdzie prowadził badania archeologiczne m.in. w Cerro Vicus, Pampa Juarez (dolina Alto Piura), czy Tablada de Lurín y Pueblo Viejo-Pucará (dolina Lurín). Od 2005 kierownik badań archeologicznych na stanowisku Pachacámac. Mentor i przyjaciel polskich archeologów pracujących w Peru. Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.