fot.domena publiczna Obawiano się przede wszystkim rozmaitych „wolnomyślicieli” oraz kobiet.

Bardzo osobliwie przebiegał w Rosji rozwój szkolnictwa wyższego. Rząd martwił się, by w miarę powstawania nowych uniwersytetów nie rodziły się w społeczeństwie nowe idee. Zbyt dużo wykształconych osób mogłoby pokrzyżować władzy plany. Obawiano się przede wszystkim rozmaitych „wolnomyślicieli” oraz kobiet.

Do kilkunastu uniwersytetów założonych za czasów Aleksandra I doszły w późniejszych latach kolejne (nie mające zbyt dużej frekwencji). Powstał Uniwersytet Warszawski, Odeski za Aleksandra II, Tomski za Aleksandra III, a potem Saratowski (pierwsza dekada XX wieku). W 1827 roku po wielkim pożarze miasta Abo został przeniesiony do Helsingforsu uniwersytet ze szwedzkim językiem wykładowym, a oficjalny status prawny nadał tej uczelni Aleksander II w 1869 roku.

Wspomniana wyżej osobliwość szkolnictwa wyższego polegała na tym, że próba rozwoju była niewystarczająca. Na pewno decydowały o tym względy polityczne. Rząd martwił się, by w miarę powstawania nowych szkół nie rodziły się w społeczeństwie nowe idee. Zbyt dużo wykształconych osób mogłoby pokrzyżować ludziom władzy przygotowane plany i osobiste marzenia. W każdej chwili mogłaby także wzrosnąć liczba wszelkich „wolnomyślicieli”. Ludzie zajmujący się resortem oświaty raczej nie błyszczeli elokwencją i inteligencją, byli to przeważnie obskuranci i reakcjoniści typu Dymitra Tołstoja albo Iwana Dielanowa.

Szkolnictwo wyższe

Za czasów Aleksandra II na uniwersytetach pobierało nauki 3500 słuchaczy. Pod koniec XIX wieku liczba ta podniosła się do 17 000, z czego 7000 to uczniowie pobierający nauki prawnicze, a 4500 lekarskie/medyczne. Liczba studentów na początku XX wieku stale rosła – z 25 tysięcy do 36 tysięcy w 1910 roku. Można z tego wywnioskować, że choć próbowano likwidować (i likwidowano!) wiele katedr oraz kierunków studiów, to i tak liczba ludzi chętnych do nauki wzrastała.

Zapotrzebowanie na technikę zrodziło chęć założenia szkół technicznych, które w Rosji nosiły nazwę Instytutów. Od lat sześćdziesiątych XIX wieku powstały m.in. Wyższa Szkoła Techniczna w Moskwie, Instytut Technologiczny w Petersburgu (od 1862 roku na poziomie wyższym). W tym samym mieście powstał Instytut Elektrotechniczny, Politechnika w Rydze (od 1896 roku zrównana w prawach z innymi szkołami technicznymi, wcześniej funkcjonowała jako placówka prywatna), instytuty technologiczne w Charkowie, Kijowie, Warszawie, Tomsku.

fot.Konstantin Yuon /domena publiczna Za czasów Aleksandra II na uniwersytetach pobierało nauki 3500 słuchaczy. Pod koniec XIX wieku liczba ta podniosła się do 17 000

Warto wspomnieć o instytutach mierniczych, górniczych, komunikacji, a także inżynierskich w tychże miastach. Pod koniec wieku XIX liczba studentów szkół o profilu technicznym zbliżała się do 7500. Do góry pięło się również szkolnictwo agronomiczne, co było koniecznością w związku ze zmianą stosunków na wsi, a polegało na reorganizacji zakładów naukowych (już powstałych i istniejących) albo na zakładaniu nowych placówek agronomicznych. W 1840 roku została założona Szkoła Agronomiczna w Hory-Horkach, którą przekształcono osiem lat później w Instytut Rolny. Był on bardzo dobrze wyposażony i dysponujący dużym gospodarstwem doświadczalnym. Na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku Instytut Rolny zamknięto i przeniesiono do Petersburga, ponieważ zbyt dużo uczniów tej szkoły wzięło udział w powstaniu styczniowym.

W 1865 roku rozpoczęła swą działalność Akademia Rolniczo-Leśna pod Moskwą, a dokładniej w osadzie Pietrowskoje-Razumowskoje. Powstawały szkoły handlowe, wojskowe i wojskowo-techniczne. W 1899 roku na wschodnich rubieżach Rosji, we Władywostoku, utworzony został Instytut Wschodni, który miał posłużyć jako miejsce kształcenia dyplomatów, urzędników i wojskowych. Uczono tam chińskiego, japońskiego, mandżurskiego, mongolskiego oraz koreańskiego.

Trzeba również pamiętać o talentach naukowych ówczesnej Rosji. Dużą rolę odegrały wszelkie instytucje, towarzystwa naukowe, komisje naukowe, Akademia Nauk oraz inne ośrodki. Wiele stowarzyszeń przedstawiało swoje cele popularyzatorskie. Od początku XIX wieku zauważalny stał się rozwój badań historycznych, etnograficznych, archeologicznych, ekonomicznych, coraz liczniejszych ekspedycji geograficznych, przyrodniczych, geologicznych. Organizowano wystawy rolnicze, budowano specjalne gospodarstwa wzorcowe, nad którymi później debatowano. Towarzystwa zabiegały również o tworzeniu komitetów zwalczania analfabetyzmu.

Od połowy XIX wieku widoczny jest także wzrost liczby towarzystw o profilu historycznym. Niektóre tworzono w oparciu o uniwersytety, jak np. Towarzystwo Historyczne, Archeologiczne, Etnograficzne przy Uniwersytecie Kazańskim (1878). Po 1860 roku rozpoczęły swą działalność naukową Rosyjskie Towarzystwo Historyczne w Petersburgu, Towarzystwo Historyczne im. Nestora w Kijowie, Rosyjskie Towarzystwo Wojskowo-Historyczne i Towarzystwo Miłośników Historii w Petersburgu, Moskiewskie Towarzystwo Numizmatyczne i wiele innych organizacji. Tworzono organizacje regionalne; większość takich towarzystw prowadziła działalność wydawniczą w mniejszych bądź większych nakładach. Stałą formą działalności uniwersytetów, komisji naukowych, towarzystw było przechowywanie i gromadzenie zbiorów muzealnych, w związku z czym powstawały świetnie wyposażone placówki muzealne.

Czytaj też: Czy Stanisław August Poniatowski w ogóle miał szansę zreformować Polskę?

Oświata dla kobiet

Aż do rewolucji październikowej oświata kobiet nie była dobrze zorganizowana ani nawet przemyślana. Jeśli chodzi o szkolnictwo podstawowe, dziewczęta dzieliły los chłopców; trzeba jednak zaznaczyć, że w innych proporcjach. Kobiety były najczęściej zmuszane do pozostawania poza szkołą, a sytuacja zaczęła się poprawiać dopiero pod koniec XIX wieku i początku XX, kiedy to zaistniało około 900 żeńskich gimnazjów.

Całkowicie inaczej prezentowała się sprawa ze szkolnictwem wyższym. Najczęściej ograniczało się do różnych kursów. Wspomniane kursy na przełomie kilku lat były bardzo często zmieniane – wprowadzano innowacje, a następnie z nich rezygnowano. Przełom wieków XIX i XX to duża poprawa, ponieważ powstają nowe kursy: ogólnokształcące, prawnicze, agronomiczne itp., przede wszystkim w Moskwie oraz Petersburgu. Do tego trzeba zaliczyć wielkie ośrodki takie jak Warszawa, Kijów, Charków, Odessa, Kazań i Tyflis. Pod koniec XIX wieku zaczęły powstawać Wyższe Kursy Żeńskie w Moskwie. Kursy rozpoczęły pracę z 250 adeptkami na dwóch wydziałach: historyczno-filozoficznym, fizyczno-matematycznym, a na początku XX wieku – medycznym. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XIX wieku liczba studentek doszła do tysiąca, a następnie stopniowo rosła.

fot.domena publiczna Najbardziej ekskluzywnym oraz znanym ośrodkiem „dla dobrze urodzonych panien” był Instytut Smolny w Petersburgu

Należy wspomnieć także o zamkniętym kształceniu i wychowaniu dziewcząt pochodzenia szlacheckiego. Chodzi tutaj o tzw. wychowanie pensjonatowe, na które pozwalały sobie zamożne rodziny. Najbardziej ekskluzywnym oraz znanym ośrodkiem „dla dobrze urodzonych panien” był Instytut Smolny w Petersburgu, założony jeszcze przez Katarzynę II.

Pierwotnym założeniem oraz celem było wychowanie kobiety tzw. „nowej”. Dziewczynki przyjmowano do placówki w wieku pięciu/sześciu lat, odseparowywano je od rodzin i trzymano w wyżej wymienionym Instytucie przez 12 lat. Uczono je kilku podstawowych przedmiotów, a także tańców, muzyki, robót ręcznych, gospodarstwa domowego i… heraldyki. W kolejnych latach następowały różne zmiany – nauka trwała siedem lat, starano się zmodernizować sposób nauczania, wprowadzono zajęcia podobne do współczesnego wychowania fizycznego, pozwalano wyjeżdżać wychowankom na wakacje do swoich rodzinnych stron i domów. Zaznaczenia wymaga, że w ciągu 150 lat działalności Instytutu Smolnego w Petersburgu odebrało w nim wykształcenie około sześć tysięcy szlachcianek – „dobrze urodzonych panien”.

To druga cześć artykułu na temat oświaty w Rosji. Pierwszą znajdziecie na Jak wyglądała oświata w Cesarstwie Rosyjskim?

Bibliografia:

1. Andrusiewicz A., Carowie i cesarze Rosji, Warszawa 2001.
2. Bartlett R., Historia Rosji, Warszawa 2010.
3. Bazylow L., Dzieje Rosji 1801-1917, Warszawa 1970.
4. Dziewanowski M., Aleksander I. Car Rosji. Król Polski, Wrocław 2000.
5. Łątka J., „Boże coś Polskę…”. Jego cesarsko – królewska mość Aleksander I, Kraków 1997.
6. Radziński E., Aleksander II. Ostatni wielki car, Warszawa 2005.
7. Śliwowska W., Mikołaj I i jego czasy: 1825-1855, Warszawa 1965.
8. Wójcik Z., Dzieje Rosji, Warszawa 1971.