Żołnierze 1. Armii Wojska Polskiego

Pozostawienie Prus Wschodnich w granicach państwa niemieckiego po I wojnie światowej stało się jednym z elementów podważających trwałość granic w Europie. Doświadczenia września 1939 r. tylko utwierdzały polskich polityków w przekonaniu, że po wojnie trzeba będzie dokonać istotnych korekt jej przebiegu.

Rząd polski na uchodźstwie praktycznie natychmiast po powstaniu rozpoczął prace nad polskimi postulatami granicznymi na przyszłą konferencję pokojową. Początkowo sugerowano tylko przyłączenie Prus Wschodnich i Gdańska. Oczywiście informowano o tym polskich sojuszników, jednak sprawa polskich granic nie budziła u nich entuzjazmu, a formułowane postulaty nie były przyjmowane. Nie zniechęcało to jednak polskich władz i z czasem polskie postulaty ulegały rozszerzeniu. Do żądań dodano ziemie pomiędzy Notecią i Wartą oraz Śląsk Opolski.

Ponadto postulowano, że tereny położone na zachód od przyszłej granicy powinny zostać poddane długotrwałej polskiej okupacji. No cóż, trzeba stwierdzić, że był to wyraz swoistej megalomanii narodowej, bowiem nie przekonano do tych koncepcji żadnego z mocarstw. Tymczasem nie były one skłonne na tym etapie przyjmować konkretnych zobowiązań. Prezydent Stanów Zjednoczonych stwierdził wprost, że Polska będzie miała takie granice, jakie wyznaczą jej wielkie mocarstwa, w tym oczywiście Rosja, a w kręgu zaufanych osób dodał, że nie zamierza się o to targować z Polską czy innymi małymi krajami.

Koncepcje granicy zachodniej

Pod koniec wojny stanowisko polskie w kwestii granicy zachodniej nie było już jednolite. Praktycznie wszystkie ugrupowania działające w konspiracji w okupowanym kraju były zgodne co do tego, że należy maksymalizować polskie żądania aż po Odrę. W takim samym duchu działali kontrolowani przez Stalina polscy komuniści, postulujący wyznaczenie granicy na Odrze i Nysie.

W tym okresie nieco bardziej wstrzemięźliwy był polski rząd na uchodźstwie. Premier Tomasz Arciszewski w wywiadzie dla Sunday Times” z grudnia 1944 r. ograniczył polskie postulaty do Prus Wschodnich, Górnego Śląska oraz części Pomorza, podkreślając, że nie chcemy rozszerzać naszej granicy na zachód tak, by wchłonąć osiem do dziesięciu milionów Niemców. Nie chcemy Wrocławia ani Szczecina. Żądamy po prostu naszych etnicznych i historycznych terytoriów. Był bowiem przekonany, czemu dał wyraz podczas posiedzenia Rady Narodowej w Londynie, że Wrocław i Szczecin są nie do uratowania dla Polski i szkoda wysiłku w tej sprawie. Wątpliwości w tej kwestii miał także Stanisław Mikołajczyk, uznając żądanie granicy na Odrze jako niezbyt mądre, gdyż Szczecin i Wrocław są całkowicie niemieckie.

Rząd Arciszewskiego 1944

Tymczasem sprawa była niezwykle ważna. Zbliżała się przecież konferencja w Poczdamie, gdzie mocarstwa mogły zdecydować o przyszłej granicy polsko – niemieckiej. Jak pisał Edmund Osmańczyk, korespondent w Poczdamie, wielu jego zachodnich kolegów twierdziło, że wielkie mocarstwa nigdy nie zgodzą się na taki przebieg granicy jak chce tego polska delegacja. Zarówno Wielka Brytania jak i USA jeszcze w połowie lipca wyraźnie sprzeciwiały się przyznaniu Polsce ujścia Odry i terenów między Nysą Kłodzką a Łużycką. Ostatecznie w Poczdamie zwyciężył upór Stalina, wskazujący na linię Odry i Nysy Łużyckiej.

Był to szczególny moment: pokonane Niemcy, po koszmarze okupacji, nie mogły liczyć na poważniejsze wsparcie z żadnej strony. Narody świata nie zrozumiałyby takiej polityki. Teoretycznie więc była szansa, by poszerzyć nieco polskie żądania. Ponieważ w Poczdamie pod polską administrację oddano tereny na wschód od Odry, a zatwierdzenie tej decyzji odłożono do konferencji pokojowej, mogło się wydawać, że sprawa nie jest jeszcze ostatecznie przesądzona i Polska może starać się o więcej. Podkreślano więc, że granica nasza na Odrze (ze Szczecinem) i Nysie Łużyckiej to minimum, co Polska winna uzyskać i najmniejsze odstępstwo od tego byłoby klęską i zadatkiem tragedii; „powiadamy minimum, gdyż dopiero oba brzegi Odry i cała zatoka szczecińska wraz z Rugią byłyby w pełni rozumną i celową granicą”.

Plakat wyborczy CDU w wyborach do landtagu w Nadrenii Północnej-Westfalii w 1947 r.

Podstawowym argumentem politycznym było przyznanie Polsce rekompensaty za ziemie utracone na rzecz ZSRR. Oderwany obszar to blisko 170 tys. km kwadratowych, tymczasem ziemie przejmowane kosztem Niemiec miały tylko nieco ponad 100 tys. km kwadratowych. Mimo więc tego zabiegu Polska wychodziła z wojny uszczuplona o 70 tys. km kwadratowych. Postulat polityczny dotyczył także takiego ukształtowania granicy, by była ona oparta o granice naturalne, co miało Niemcom utrudnić w przyszłości myśli o rewanżu i nowej wojnie. Wytyczenie nowej granicy na linii Odry skracało ją znacząco. „W imię pokoju tedy i jego stabilizacji należy sprawę północno – zachodniej granicy Polski uregulować tak, aby w niczym nie przypominała fatalnych decyzji wersalskich z roku 1919. W imię tego i Frankfurt, i Kostrzyn, i Szczecin, i pas lądu na lewym brzegu Odry aż po ujście Piany do morza, i wyspy Uznam i Wołyń należeć muszą do Polski”.

Wskazywano też na argumenty ekonomiczne. Jeśli Odra miała być polską główną arterią komunikacyjną, zwłaszcza dla Śląska, to właściwie oba brzegi powinny znajdować się w granicach państwa polskiego, bowiem tylko wtedy będzie to droga bezpieczna.

Jak się okazało, rozważania te były czysto teoretyczne, a ówczesne polskie władze nie formułowały zgodnych z nimi postulatów. W kwestii przebiegu granicy polsko-niemieckiej decydujące znaczenie miała wola Stalina, który w Poczdamie wymusił zatwierdzenie własnego przebiegu granicy polsko – niemieckiej. Wytyczenie granicy odbyło się bowiem pod dyktando Moskwy, po rozstrzygającym spotkaniu przedstawicieli polskich władz i radzieckiej Administracji Wojennej w Niemczech.

Wytyczanie granic

17 września 1945 r. do Berlina przybyli Pełnomocnik Rządu na Okręg Pomorza Zachodniego płk Leonard Borkowicz i prezydent Szczecina Piotr Zaremba. Spotkali się tam z gen. płk Syrowem, zastępcą dowódcy Radzieckiej Administracji Wojennej w Niemczech. Dwa dni później, podczas kolejnego spotkania, polscy delegaci otrzymali od Syrowa, działającego w zastępstwie chorego marszałka Gieorgija Żukowa, mapę z wytyczoną granicą polsko-niemiecką.

Uprawnienia delegacji polskiej do prowadzenia rozmów na temat granicy potwierdzono w rozmowie telefonicznej z Jakubem Bermanem, który oświadczył, że na tym etapie chodzi już tylko o wytyczenie granicy w terenie. Uznano więc, że nie ma sensu zwlekać i czekać na przybycie innych pełnomocników rządu polskiego. Obie strony udały się więc do Greifswaldu, gdzie toczyły się dalsze rozmowy. Rosjan reprezentował tam gen. Lejtnant Chabarow. Pierwsze spotkanie w Greifswaldzie odbyło się 20 września 1945 r. o godz. 12.00. Jak odnotowano w protokole ze spotkania, urzędowy topograf, towarzyszący delegatowi radzieckiemu naniósł w obecności delegatów polskich teoretycznie linię prostą (z mapy 1:1 ½ mil) na mapę sztabową 1: 100000 (wydana przez generalny sztab Armii Czerwonej w roku 1941). Ustalono wspólnie, które z miejscowości, które linia ta przecinała, przypadną Polsce, oraz wykreślono wstępną linię graniczną uwzględniającą już warunki terenowe i komunikacyjne.

Początek granicy – styk Polski, Czech i Niemiec

20 września 1945 r w godzinach popołudniowych udali się członkowie Komisji do Świnoujścia w celu zaznajomienia się w terenie z koniecznymi drobnymi korektami linii granicznej. Przy okazji stwierdzono stan miasta i dostępnej części portu. Po powrocie do Greifswaldu odbyło się w nocy z 20 na 21 września 45 r. drugie posiedzenie komisji. W trakcie tego posiedzenia ustalono już definitywnie linię graniczną, przy czym największym jej przesunięciem było proponowane przez delegatów polskich oddanie Polsce całej szosy, biegnącej półkolem od wsi Beck do wsi Stolzenburg.

Uroczyste podpisanie porozumienia nastąpiło w Szwerinie 21 września o godz. 16. Obecni byli: ze strony polskiej płk Borkowicz i prezydent Zaremba, a ze strony rosyjskiej: Dowódca Radzieckiej Administracji Wojennej na północne Niemcy gen płk. Feniuniński, jego zastępca gen. Lejtnant Chabarow i szef sztabu gen mjr Zacharow. Dokument sporządzono po polsku i po rosyjsku. Dołączono do niego mapę. W ten sposób kwestia granicy została ostatecznie rozstrzygnięta. Obrady obu delegacji toczyły się długo, towarzyszyły im oczywiście przerwy na posiłek, w czasie których nie tylko jedzono ale i wznoszono liczne toasty. I tu dochodzimy do tytułowego problemu. Wracająca do Szczecina polska delegacja podsumowała „owocne” obrady stwierdzeniem, że gdyby zabrała ze sobą więcej spirytusu, to polsko – niemiecka granica mogła wyglądać zupełnie inaczej.

Literatura:

1. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Administracji Publicznej, sygn. 2391, Notatka o przebiegu pertraktacji w sprawie ustalenia linii granicznej na zachód od Odry.
2. Stanisław Jankowiak, Jakie powinny być zachodnie granice Polski? Argumenty nie tylko polityczne, w: „Ziemie Odzyskane” W poszukiwaniu nowych narracji Pod redakcją Emilii Kledzik, Macieja Michalskiego i Małgorzaty Praczyk, Poznań 2018, s. 227-257.