fot.domena publiczna Chrzest Mieszka I

Pod koniec września media obiegła sensacyjna wiadomość: archeolodzy natrafili w Gnieźnie na ślady budowli, która mogła być rezydencją pierwszych piastowskich władców. Czy to stąd zarządzał swoim młodym państwem Bolesław Chrobry? Jeśli ta hipoteza by się potwierdziła, Gniezno zyskałoby ważny argument na potwierdzenie stanowiska, że to właśnie ono było pierwszą stolicą państwa piastowskiego. Do dziś bowiem nie jest jasne, gdzie znajdowało się centrum kraju Polan. Do miana stolicy pretenduje co najmniej kilka lokalizacji…

Naukowcy oszacowali wiek budowli, odkrytej na gnieźnieńskim Wzgórzu Lecha, na X wiek lub pierwszą połowę XI wieku. Tym samym jest to jedna z najstarszych pozostałości kamiennych zabudowań na terenie Polski. Archeolodzy nie mają pewności, jaką funkcję pełniła przedromańska konstrukcja.

Z dotychczasowych hipotez wnika, że kamienny fragment mógł być albo narożnikiem rezydencji piastowskiej, albo częścią okazałej, zdobionej bramy prowadzącej wewnątrz grodu książęcego. To by z kolei wskazywało na to, że istotnie właśnie Gniezno było najważniejszym grodem Piastów. Takie bowiem okazałe kamienne bramy budowano jedynie w najbardziej istotnych siedzibach władców. Naukowcy przyznają, że odkrycie nobilituje Gniezno, ponieważ wskazuje na to, że to właśnie tu znajdowało się książęce palatium. W czasach, gdy budowano głównie z drewna, kamienna brama wejściowa nie mogła prowadzić do miejsca mało istotnego.

Czy więc to stąd rządził państwem Bolesław Chrobry? Naukowcy od wielu lat poszukiwali na wzgórzu Lecha śladów jego posiadłości, natomiast kwestia pierwszej stolicy państwa przez lata pozostawała otwarta.

fot.domena publiczna Rekonstrukcja wałów obronnych grodu gnieźnieńskiego w okresie tworzenia się państwa Polan

Stolica czy stolice?

Określenie, gdzie znajdowała się pierwotna stolica kraju Piastów jest trudne, także dlatego, że u zarania dziejów Polski nieco inaczej rozumiano funkcję miasta stołecznego. Co prawda był nim „najważniejszy gród’, niejako centrum państwa, ale sam książę pozostawał w ciągłej podróży. Zmieniał więc siedziby. Tam gdzie aktualnie był, była też i stolica jego kraju. Z czasów Mieszka znamy przynajmniej kilka głównych grodów: oprócz Gniezna także Poznań, Giecz, Grzybowo czy Ostrów Lednicki. Oczywiście – w „domowych pieleszach’ władcy pozostawała żona, która nie zawsze jeździła z nim w podróże po kraju, oraz najważniejsze urzędy. W tym sensie możemy mówić o siedzibie głównej państwa.

Teoretycznie pozycja Gniezna jako najstarszej stolicy jest niezagrożona. To tu, w katedrze gnieźnieńskiej koronowali się pierwsi władcy, tu pochowano świętego Wojciecha. Do Gniezna przybył cesarz Otton III, to tu powstało pierwsze arcybiskupstwo.

Do miana pierwszej polskiej stolicy rości sobie jednak prawo również Poznań. I nie jest pozbawiony poważnych argumentów. Wykopaliska wskazują, że ówczesny gród piastowski na Ostrowie Tumskim w Poznaniu był znacznie większy i mocniej ufortyfikowany niż w Gnieźnie. To by znaczyło, że właśnie Poznań odgrywał w X. wieku główną rolę. Jedna z teorii mówi, że to właśnie tu, w najstarszej katedrze w kraju (968 r.) Mieszko I przyjął chrzest. W tej świątyni Mieszko i Dobrawa brali udział w liturgiach. Tu pochowano Mieszka I i Bolesława Chrobrego.

Czy więc miano pierwszej stolicy można przypisać Poznaniowi? Niektórzy tak sądzą, ale na Gnieźnie i Poznaniu lista lokalizacji miasta stołecznego wcale się nie kończy. Ślady budowli równie starej, co ta w Gnieźnie odkryto bowiem ponad 100 lat temu na Wawelu. Tam też zachowały się pozostałości przedromańskiej konstrukcji z przełomu X i XI wieku. Mowa o rotundzie świętych Feliksa i Adaukta (Najświętszej Marii Panny), która mogła pełnić funkcję kaplicy pałacowej. Naukowcy do dziś spierają się o to, czym właściwie była owa budowla. Wg dotychczasowych hipotez mogło być to piastowskie lub nawet pogańskie mauzoleum, baptysterium, czyli miejsce dokonywania chrztu świętego, czy po prostu część posiadłości władcy.

Skoro i na Wawelu są ślady kamiennych budowli z czasów pierwszych Piastów, to czy i Kraków mógł być stolica ich państwa? Mógł i nawet był, tyle, że nieco później. Wiadomo, że po druzgocącym najeździe czeskiego księcia Brzetysława z 1038 roku, Gniezno straciło na znaczeniu. Najazd czeski był prawdziwą apokalipsą dla młodego państwa. Brzetysław zniszczył i złupił katedry w Gnieźnie i Poznaniu, wywoził wszystko, co cenne , a resztę puszczał z dymem.

Po hekatombie jaka spotkała kraj, rolę głównego grodu przejął Kraków. Stolicę do miasta legendarnego Kraka przeniósł Kazimierz Odnowiciel, jednak znów – nie należy tego rozumieć we współczesny sposób. Stolica nie była określona raz na zawsze. Bolesław Krzywousty, któremu w dużej mierze udało się odbudować potęgę państwa, kiedy zaczął swe rządy, wedle kronikarza Galla Anonima, miał w swoim kraju aż… trzy stolice!

fot.domena publiczna Obraz Wojciecha Gersona przedstawiający księcia Kazimierza I Odnowiciela powracającego do zniszczonego kraju

„Bolesław zaś, prawy syn mój, niech obejmie główne stolice królestwa we Wrocławiu, w Krakowie i w Sandomierzu” – wymieniał kronikarz, wcielając się w rolę Władysława Hermana, który podzielił państwo między swoich dwóch synów. Zbigniew rządził w Wielkopolsce i na Mazowszu, a Bolesława przejął Małopolskę, Śląsk i księstwo Sandomierskie. Później Krzywousty ostatecznie wytłumaczył bratu, że lepiej będzie, gdy to on przejmie władze w całym państwie. Przekonał go do tego, prawdopodobnie go oślepiając… Wiadomo jednak również, że za czasów Hermana i Krzywoustego na znaczeniu zyskał Płock, który przynajmniej czasowo pełnił rolę grodu wiodącego.

Później – po śmierci Bolesława przyszło rozbicie dzielnicowe, które dodatkowo skomplikowało sytuację, choć dzielnica senioralna miała swoją stolicę w Krakowie. Dopiero od koronacji Władysława Łokietka w 1320 roku ostatecznie rolę głównego grodu władcy i całego, zjednoczonego państwa zaczął pełnić Kraków.

Tak było przez dobrych kilkaset lat. Dopiero na początku XVII wieku Zygmunt III Waza wpadł na ekscentryczny pomysł, że wyprowadzi się z pięknego Wawelu na daleką prowincję… Uznał, że łatwiej mu będzie rządzić rozległym państwem z północy. Ku zaskoczeniu wielu, włącznie z samymi mieszkańcami, na siedzibę dworu i głównych urzędów wybrał liczącą wówczas kilkanaście tysięcy ludzi mieścinę, zwaną Warszawą. Ale tu już zupełnie inna historia…

Bibliografia:

1. Unikatowe odkrycie w Gnieźnie – dostęp: 28.10.2019
2. W Gnieźnie odkryto fragment unikatowej budowli. Mogła być siedzibą pierwszych władców Polski– dostęp 28.10.2019
3. Bober M., Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, Rzeszów 2008
4. Jasiński K., Rodowód pierwszych Piastów, Wrocław – Warszawa (1992).
5. Kowalski J., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII–XVI wieku, Poznań 2010
6. Mikołajczyk G., Zabytki Katedry Gnieźnieńskiej, Gniezno 1992
7. Pianowski Z., Sedes regni principales: Wawel i inne rezydencje piastowskie do połowy XIII wieku na tle europejskim, Kraków 1994
8. Plezia M.: Nowe studia nad Gallem-Anonimem. W: Mente et litteris. O kulturze i społeczeństwie wieków średnich. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 1984
9. Rola Z., Tajemnice Ostrowa Tumskiego, Kraków 2000