fot.fot. Bartłomiej Gajek Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu

Wobec znikomej ilości źródeł pisanych kultury polskiej w okresie kształtowania organizmu państwowego, dziełom sztuki wypadnie przypisać rolę ważniejszą niż zwykło się przypuszczać, ponieważ znaczna część społeczeństwa polskiego wciąż tkwiła w stadium rozwoju, w którym obraz miał pierwszeństwo przed słowem.

Początek sztuki przedromańskiej datuje się na 2 poł. X wieku. Z kolei koniec sztuki romańskiej na połowę XIII. Wewnątrz tych ram można wyróżnić kilka okresów: sztuki przedromańskiej (odpowiadający pierwszemu państwu Piastów, wykazujący pokrewieństwa ze sztuką ottońską) oraz okres sztuki romańskiej, który podzielony jest na trzy podokresy: wczesnoromański (1038 – 1138), dojrzały styl romański (1138 – 1200) oraz późnoromański (1200 – 1250).

Symbolika romańska

Jakie były treści ideowe? Po pierwsze chrześcijańskie, po drugie pogańskie antyczne oraz pogańskie nieantyczne. Z czasem wprowadzenia religii chrześcijańskiej jako nowego kultu religijnego, nowe formy liturgii wymagały określonych pomieszczeń sakralnych. Zachowane do naszych czasów kościoły sprzed XV wieku są budowlami kamiennymi, na co wpłynęła nie tylko trwałość materiału, ale także przewaga ideowa budowli kamiennych nad drewnianymi.

Starożytni uważali kwadrat za symbol doskonałości, dlatego też średniowiecze czerpało z tych idei garściami. W takim ujęciu kościół wybudowany z doskonałych, bo kwadratowych kamieni jest obrazem Kościoła mistycznego złożonego z równie doskonałych – kwadratowych chrześcijan. Budowle takie nie były z zewnątrz tynkowane, ponieważ zawierały w sobie (tj. blokach kamiennych) niejako symboliczne znaki. Specjalnie wygładzane kamienie symbolizowały ludzi o najwyższym stopniu doskonałości wewnętrznej, którzy wspierają mniejsze, czyli mniej doskonałe kamienie (ludzi słabszych).

fot.fot. Bartłomiej Gajek Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu

W sztuce tej systematycznie stosowano w rzucie i elewacjach kwadrat, koło (albo pół koła), czyli figury geometryczne uważane za najdoskonalsze na długo przed powstaniem traktatu Witruwiusza o architekturze. Figurom tym przedstawiano często podobiznę Chrystusa rozpiętego na krzyżu, gdyż był najdoskonalszym homo ad quadratum/homo ad circulum.

Wokół budowli kościelnej rodziła się symbolika środka. Kościół występował jako to co znane, bliskie, uporządkowane i kształtne. Za ścianami kościoła, za ich umowną granicą światów, można było spotkać świat nieznany, daleki, chaotyczny i bezkształtny, pełen potworów, demonów, widm zmarłych na cmentarzach – symbolika środka w strukturze większych zespołów osadniczych np. miast. W Inowrocławiu na ścianach romańskich świątyń wykuwano wyobrażenia tworów nieczystych i wrogich zapewne w celu uzyskania magii obronnej przed złymi duchami, klęskami i chorobami. Na murach kościoła pw. Najświętszej Marii Panny możemy znaleźć przedstawienia ludzkich głów, wizerunek wilkołaka, jelenia, a także lwa (lub gryfa). Teorii wyjaśniających znaczenie tych reliefów jest kilka np.: pogańskie pochodzenie rzeźb, Biblia pauperum, misyjna rola kościoła gnieźnieńskiego albo przedstawiające funkcje apotropaiczne (likwidujące zło).

Średniowieczny symbolizm stawał się wyraźnie teologiczny, całkowicie inny niż antyczny, mający charakter literacki. Tutaj bowiem alegoryzm dotyczył nie wyobrażeń, ale rzeczy, nie słów, a fizycznej i nadnaturalnej materii. Przykładem może być próba oddzielenia nieba kosmicznego od nieba mistycznego zamieszkałego przez anioły. Alegoria wywodziła się z interpretacji Pisma Świętego.

Symbolika pogańska

O ile rozpatrywanie treści ideowych w sztuce przedromańskiej jest łatwe, ponieważ odwoływała się ona do Zachodu, o tyle zrozumienie treści ideowych pogańskich antycznych sprawia duże trudności. Treści te nie docierały do Polski drogą bezpośrednią, a pośrednią. Na terenach polskich można odnaleźć wiele przykładów tego okresu: brązowy posążek Izydy karmiącej Horusa przywodzący na myśl Marię karmiącą Dzieciątko na południowym portalu w Tumie pod Łęczycą, motyw gryfa na części naczynia z brązowej blachy w grobie koło Zakrzowa, albo znalezione w Giebułtowie naczynie z przedstawieniem harpii należącej do tego samego rodzaju fantastycznych stworzeń co syrena w męskiej odmianie na drzwiach Gnieźnieńskich. Są znane przedstawienia hipokampów, delfinów – potworów i innych fantastycznych stworów.

fot.domena publiczna Drzwi gnieźnieńskie

Najważniejszym źródłem antycznych treści ideowych w sztuce romańskiej była stale potęgująca świadomość żywej, nieprzerwanej tradycji klasycznej. To ta sama świadomość, która pozwoliła Karolowi Wielkiemu odnowić Imperium Rzymskie. Tradycja wyobrażeniowa podzieliła się na typy ikonograficzne oraz wątki ikonograficzne. Pierwsza to np. przedstawienia centaurów i syren na Drzwiach Gnieźnieńskich. Co do drugiej tradycji to m. in. walka pigmejów z żurawiami na Drzwiach Gnieźnieńskich – mający odpowiednik na zachodzie w średniowiecznych ukazaniach podróży Aleksandra Wielkiego do nieba.

Treści ideowe pogańskich nieantycznych należy szukać w pobycie Celtów na ziemiach Polski, w tradycji rodzimej, wywodzącej się z czasów wspólnoty Słowian oraz w kręgu tradycji pogańskich przekazywanych Polsce z innych środowisk artystycznych. Trzeba pamiętać, że w dawnych czasach dzieło nie powstawało po to, by zaspokoić potrzebę piękna, lecz służyło funkcjom kultowym.

Bibliografia:

1. Bednarczyk J., Z badań sanktuarium I osady ludności kultury przeworskiej w Inowrocławiu, woj. Bydgoszcz, stan. 95, [W:] Sprawozdania Archeologiczne, t. 39, 1988.
2. Katedry i klasztory: sztuka romańska, rewolucja gotycka, z. oprac. przy. współpr. Michéle Marmin, przekł. Elżbieta Sadowska, Warszawa 1992.
3. Mroczko T., Polska sztuka przedromańska i romańska, Warszawa 1978.
4. Renfrew C., Bahn P., Archeologia. Teoria, metody, praktyka, Warszawa 2002.
5. Sikorski Cz., Reliefy z murów romańskiego kościoła Imienia Najświętszej Marii Panny w Inowrocławiu, [W:] Ziemia Kujawska, t. 11, 1995.
6. Sztuka romańska: architektura, rzeźba, malarstwo, pod. red. Rolfa Tomana, z fot. Achima Bednorza, [przekł. Rafał Wolski], Ożarów Mazowiecki, 2008.
7. Z dziejów Kujaw i Pałuk. Studia dedykowane pamięci dr. Czesława Sikorskiego. Materiały z sesji naukowej w Inowrocławiu (22 kwietnia 2005) pod red. Kozłowski J., Woźniak M., Inowrocław 2005.
8. Żarnecki J., Sztuka romańska, Kraków 2005.