Charakterystyczny krzyż o ramionach załamanych pod kątem prostym jest chyba najsłynniejszym – i najbardziej złowrogim – symbolem nazistowskiego terroru. Nie zawsze jednak znak ten kojarzył się z III Rzeszą. Jak zatem doszło do tego, że Adolf Hitler go zagarnął?

Swastyka, czyli Hakenkreuz (dosł. hakowaty krzyż), była rozpowszechniona w starożytnym świecie, a najściślej związana jest z Indiami jako święty znak hinduizmu, buddyzmu i dżinizmu. Przejęta przez niemieckie ruchy nacjonalistyczne nabrała jednak dużo bardziej złowieszczego znaczenia.

Na początku XX wieku niemieccy nacjonaliści o poglądach mistycznych, szczególnie skupieni w Towarzystwie Thule, zaczęli uważać swastykę za symbol rasy aryjskiej, której przedstawiciele mieli przybyć z Indii do Europy w czasach prehistorycznych i stać się przodkami ludów nordyckich i germańskich. Prawdopodobnie to w tym właśnie kontekście Adolf Hitler po raz pierwszy zwrócił uwagę na Hakenkreuz.

„Logo” dla NSDAP

W pierwszych latach istnienia NSDAP jej przywódca chciał zapewnić swojemu ugrupowaniu coś, co dorównywałoby sile oddziaływania flag używanych przez jego przeciwników politycznych. Pod wrażeniem morza czerwieni na wiecach komunistów napisał, że sam mógł „poczuć i zrozumieć, jak łatwo człowiek z ludu poddaje się nieodpartemu urokowi tak wielkiego i imponującego spektaklu”.

Hitler wiedział, że naziści również potrzebują wyrazistej identyfikacji wizualnej. Jak stwierdził w Mein Kampf: „członkom partii brakowało jakiegokolwiek zewnętrznego znaku przynależności do jednej grupy”.

Jak sam później opowiadał, postanowił zaprojektować własną flagę. Nie on jeden zresztą – jego zdaniem była to w owym czasie kwestia żywo zajmująca kierownictwo NSDAP. Istotny wkład w prace koncepcyjne wniósł dentysta ze Starnbergu Friedrich Krohn, który zaproponował wzór ze swastyką wykorzystujący kolory czerwony, biały i czarny, „bardzo podobny” do projektu samego Hitlera.

Wódz nazistów skopiował czerwień od komunistów, ale inspirował się również czarno-biało-czerwoną flagą Cesarstwa Niemieckiego, a przede wszystkim dodał swastykę. Powstała w ten sposób flaga idealnie oddawała zdaniem jej autora istotę narodowego socjalizmu: „Czerwień pokazuje ideę socjalną ruchu, biel ideę nacjonalistyczną, a swastyka zwycięstwo człowieka aryjskiego i twórczej pracy, która zawsze była i zawsze będzie antysemicka”.

Nie była to dla Hitlera sprawa błaha, o czym świadczą długie rozważania na jej temat zawarte w Mein Kampf. Przyszły dyktator chciał, by swastyka zjednoczyła ruch nazistowski i symbolizowała podstawy jego ideologii, ale wiedział też, że tak wyrazisty znak mógł również okazać się skutecznym narzędziem do przyciągania zwolenników. Kiedy nowa flaga została użyta po raz pierwszy w Tagernsee w 1920 roku, wywarła efekt – według jej autora – „podobny do płonącej pochodni”.

W 1935 roku, gdy swastyka w białym kole na czerwonym tle stała się flagą państwową III Rzeszy, Hakenkreuz dominował już w przestrzeni publicznej całego kraju, a następnie stał się znakiem rozpoznawczym nazistowskich Niemiec na całym świecie.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w Rogera Moorhouse’a Trzecia Rzesza w 100 przedmiotach, która została wydana nakładem Znaku Horyzont.

Tytuł, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, wyjaśnienia w nawiasach kwadratowych oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów.

Więcej o materialnej historii nazistowskich Niemiec w książce „Trzecia Rzesza w 100 przedmiotach”: