Ryksa Elżbieta. Kobieta, dzięki której Wacław II mógł legalnie przejąć polski tron i koronę

fot. Antoni Boys/domena publiczna Ta Piastówna już w wieku 19 lat miała za sobą dwa małżeństwa.

Ślub z tą piastowską królewną dawał perspektywy uzyskania nie tylko polskiego, ale także czeskiego tronu. Nic dziwnego, że o kandydatów nie było trudno. Szybko okazało się jednak, że łatwiej zdobyć jej rękę, niż… utrzymać się przy życiu.

Według Kroniki zbrasławskiej, gdy delegacja wielkopolska zaproponowała w 1299 r. Wacławowi II (od dwóch lat wdowcowi) ślub z Ryksą, córką Przemysła II, czeski władca stwierdził: „Dziewczę zaś, które jest dziedziczką waszego króla, zostanie naszą legalną małżonką zgodnie z waszą prośbą i ku radości ludu, który was przysłał”. Według kroniki przyszli małżonkowie spotkali się w Żytawie, skąd z należnymi honorami Ryksa dotarła w 1300 r. do Pragi. Dzięki temu małżeństwu Wacław wzmacniał swoją pozycję w Polsce i otwierał sobie perspektywę władzy nie tylko w Gnieźnie, lecz także w Krakowie.

Musiała być urodziwa, bo w czeskich kronikach pisano o niej „piękna Polka”. Ale Wacław II poślubił ją dopiero po trzech latach narzeczeństwa – tak intensywnie zajmował się w tym czasie innymi kobietami, że aż Konrad, opat cystersów ze Zbrasławia, musiał go przywołać do porządku. 26 maja 1303 r. w katedrze w Pradze biskup wrocławski Henryk z Wierzbna jako pełnomocnik arcybiskupów mogunckiego i gnieźnieńskiego ukoronował 15-latkę na królową Czech i Polski. Zgodnie z wolą męża przyjęła imię Elżbieta.

Ryksę, wcześnie osieroconą przez matkę, Ryksę szwedzką (córkę zdetronizowanego króla szwedzkiego Waldemara), wychowywała zapewne ciotka Anna, jedna z sióstr Przemysła II, ksieni klasztoru w Owińskach. Ojciec chciał wydać Ryksę za syna margrabiego brandenburskiego Albrechta III, ale narzeczony umarł w 1298 lub 1299 r., zanim dziewczyna, urodzona 1 września 1288 r. (jest pierwszą Polką, której dokładną datę urodzin znamy), osiągnęła odpowiedni wiek do małżeństwa.

Dwudziestoletnia podwójna wdowa

Po ślubie z Wacławem jej życie toczyło się w zawrotnym tempie: 15 czerwca 1305 r. urodziła mu córkę Agnieszkę, a już tydzień później była 17-letnią wdową. Bogatą, bo dostała 20 tys. grzywien srebra oprawy wdowiej. Minął ledwie rok, a jej pasierb Wacław III został zasztyletowany w Ołomuńcu. Główna linia Przemyślidów wygasła, a Ryksa znów stała się świetną partią dla kandydata na tron czeski i polski.

Artykuł stanowi fragment książki Beaty Maciejowskiej i Mirosława Maciorowskiego „Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana” (Agora 2018).

Jej drugim mężem został starszy o siedem lat syn króla niemieckiego Albrechta I, Rudolf III Habsburg, który mógł teraz zgłosić pretensje do dwóch tronów. Kronika Anonima z Leoben podaje, że „nadzwyczajnie płonął dla swej towarzyszki z miłości, oddawali się nadmiernym uściskom bez przerwy”. Rudolf zmarł jednak w lipcu 1307 r. na dyzenterię.

Jego następca, Henryk Karyncki, nie chciał się żenić z Ryksą, która tytułem kolejnej oprawy znów dostała 20 tys. grzywien srebra i w wieku 19 lat zaczęła żyć samodzielnie. Wykupiła w formie zastawu kilka miast, z Hradcem na czele, który otrzymał przydomek Králové (Hradec Królowej). Zorganizowała tam świetny dwór, zasłynęła jako mecenaska kultury, angażowała się w politykę Czech, rywalizując ze swą pasierbicą, córką Wacława II, która poślubiła Jana Luksemburskiego, czeskiego króla od 1310 r.

Ryksa znalazła też miłość swojego życia. Związała się z możnowładcą Henrykiem z Lipy, liderem antyluksemburskiej opozycji, choć przed ołtarzem z nim nie stanęła. Zmarła 19 października 1335 r., w testamencie nie zapomniała o nadaniach dla Poznania i Gniezna. Kazała się pochować w kościele w Brnie, obok grobu zmarłego sześć lat wcześniej Henryka.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w książce Beaty Maciejowskiej i Mirosława Maciorowskiego „Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana” (Agora 2018). Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, wyjaśnienia w nawiasach kwadratowych oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów.