fot.Bundesarchiv/ CC-BY-SA 3.0 Głównymi aktorami w Monachium byli Adolf Hitler i Neville Chamberlain.

Układ monachijski był jedną z ostatnich rozpaczliwych prób uratowania pokoju w Europie. Odbyło się to kosztem Czechosłowacji, której przedstawiciele nie mogli nawet wziąć udziału w negocjacjach. Czy można było uniknąć tego hańbiącego porozumienia i już wówczas położyć kres rosnącemu apetytowi Hitlera?

Tym samym zaczął się ostatni akt dramatu Czechosłowacji, o której losach zdecydowano w Monachium, gdzie 30 września 1938 roku podpisano tzw. układ monachijski. Co ciekawe, Czesi nie mogli nawet uczestniczyć w rozmowach, w trakcie których o wszystkim decydowano za ich plecami! Dwie zachodnie demokracje zmusiły inny kraj demokratyczny do podporządkowania się zastraszającemu go dyktatorowi.

„Zwycięstwo” monachijskie

Rząd Republiki Czechosłowackiej wydał w Pradze oficjalny komunikat, w którym protestował przed całym światem przeciwko „decyzjom podjętym w Monachium, jednostronnym i bez udziału przedstawicieli Czechosłowacji” (…).

Hitler otrzymał to, czego chciał. Albo przynajmniej udawał, że chciał. Sudety mógł zająć niemal natychmiast. Reszta Czechosłowacji – nie miał co do tego żadnych wątpliwości – zostanie zajęta w późniejszym terminie. Utrzymano pokój. Ale za jaką cenę?

fot.Bundesarchiv / CC-BY-SA 3.0 Układ monachijski podpisano 30 września 1938 roku. Na zdjęciu sygnatariusze: Neville Chamberlain, Édouard Daladier, Adolf Hitler i Benito Mussolini.

Zarówno Chamberlain, jak i Daladier wrócili do swoich krajów niczym zwycięzcy. Poczucie hańby po kapitulacji przed Hitlerem, który groził i zastraszał swoich przeciwników, docierało do nich stopniowo. Opinia publiczna dopiero po jakimś czasie zdała sobie sprawę, że pokój utrzymano kosztem Czechów. Czy była jakaś alternatywa?

Politycy i historycy zarówno wówczas, jak i po wielu dekadach różnili się w ocenie sytuacji. Rozpoczynając grę o Czechosłowację, Hitler miał w rękawach kilka asów. A Chamberlain dobrze widział, że dostały mu się słabe karty. W tej kwestii akurat nie ma wielu wątpliwości. Pozostaje pytanie, czy mógł rozegrać tę grę lepiej z tym, co miał do swojej dyspozycji.

Najsłabszą kartą Chamberlaina był stan brytyjskiej armii. Daladier – po drugiej stronie kanału La Manche – znajdował się w jeszcze trudniejszej sytuacji. W obu przypadkach dowództwo armii, floty i lotnictwa jednoznacznie oceniało stan sił zbrojnych zachodnich demokracji.

Było jasne, że nie są one gotowe do rozpoczęcia wojny z Niemcami. W rzeczywistości sojusznicy przeceniali wtedy siłę armii niemieckiej. Jednak ich ocena stanu armii, a zwłaszcza lotnictwa, bazowała na informacjach wywiadowczych, do których mieli dostęp w tamtym czasie. Nikt nie dysponował wiedzą, którą posiadamy tu i teraz, oceniając wydarzenia historyczne z perspektywy czasu.

Piekło dwóch wojen światowych opisane przez wybitnego historyka:

Ian Kershaw

Do piekła i z powrotem. Europa 1914–1949

1914–1949. Najbardziej burzliwe dekady w dziejach świata.Europejska katastrofa trwająca nieprzerwanie od 1914 do 1949 roku. Czas niedający się porównać z niczym innym w historii. Dramatyczny okres zmagań narodów w dwóch wielkich wojnach. I powojenny ład, który nie spełnił niczyich oczekiwań.Wielokrotnie nagradzany brytyjski profesor łączy oryginalne podejście naukowe z trzymającą w napięciu opowieścią. Przedstawia najważniejsze postacie i wywołane przez wojnę gwałtowne wstrząsy, które dotknęły cały kontynent, zmieniając kurs europejskiej i światowej historii. Znakomicie napisane, …

Sklep	Format	Zwykła cena	Cena dla naszych czytelników
paskarz.pl		69.90 zł	47.53 zł idź do sklepu »

Strategiczne bombardowania w rodzaju tych, których bali się alianci, w przededniu aneksji Austrii i podziału Czechosłowacji były dla Niemiec nieosiągalne. Inne raporty wywiadowcze, podkreślające niemiecki niedobór surowców i niewystarczające przygotowanie do prowadzenia wojny na dużą skalę, były ignorowane lub przypisywało się im małe znaczenie. Dowódcy wojskowi uważali, że priorytetem polityki powinno być zyskanie czasu dla lepszej remilitaryzacji.

Kto był silniejszy?

A przecież w szczytowym momencie kryzysu 26 września 1938 roku francuski generał Maurice Gamelin poinformował francuskich i brytyjskich negocjatorów, że działające wspólnie siły aliantów, razem z armią czeską, przewyższają liczebnie siły niemieckie. Na granicy francusko-niemieckiej znajdowały się dwadzieścia trzy dywizje, które można było wykorzystać podczas ofensywy mającej za zadanie odciągnięcie Niemców od Czechosłowacji.

Niemcy zmobilizowali na tym froncie jedynie osiem wielkich jednostek. Gdyby Włosi rozpoczęli działania we współpracy z Niemcami, Gamelin zaproponował ofensywę od południa przez alpejskie przełęcze w stronę doliny Padu. Po pokonaniu Włochów armia ruszyłaby na północ w stronę Wiednia na pomoc Czechom.

Mniej pocieszające było stwierdzenie generała, że jeśli wojska francuskie natrafią na silny opór, wycofają się na linie obronne pozycji Maginota. Brytyjczycy, ale zwłaszcza Francuzi, cierpieli na zupełnie niezrozumiały kompleks niższości wobec Niemców. Podstawowy problem miał jednak naturę polityczną, a nie militarną.

fot.Bundesarchiv/ CC-BY-SA 3.0 Czy wkroczeniu Niemców do Czechosłowacji można było zapobiec?

Wszystko zaczęło się na długo przed rokiem 1938. Brytyjczycy i Francuzi okazali swoją słabość i dali wszystkim do zrozumienia, że mają trudności z oceną prawdziwych celów Hitlera, który oszukał ich wielokrotnie w ciągu ostatnich pięciu lat poprzedzających wybuch wojny. Najbardziej oczywistym przykładem może być kwestia remilitaryzacji Nadrenii w 1936 roku.

Zachodni sojusznicy nie uczynili nic, aby zapobiec rozbudowie niemieckiej armii. To właśnie Chamberlainowi – będącemu na stanowisku premiera Wielkiej Brytanii od maja 1937 roku – przyszło ostatecznie radzić sobie z konsekwencjami polityki uległości, stanowiącej spuściznę ostatnich lat, w czasie których Wielka Brytania robiła wszystko dla przeforsowania rozbrojenia oraz ciężkich cięć wydatków podczas ostatnich lat kryzysu ekonomicznego i rozproszenia sił zbrojnych w odległych bazach na Dalekim Wschodzie i w basenie Morza Śródziemnego, a także na wodach przybrzeżnych.

Skłóceni sojusznicy

Chamberlain wydawał się najbardziej wyrazistą postacią wśród liderów zachodnich demokracji pogrążonych w kłopotach wewnętrznych i z trudem radzących sobie z problemami ekonomicznymi Francuzów. Ponadto człowiek ten nie tylko zbyt szybko dostosowywał się do ekspansywnych żądań niemieckich. Zgubiła go nadmierna pewność siebie, gdy wydawało mu się, że rozgryzł Hitlera i wie, czego pragnie dyktator. Wierzył, że uda mu się go ułagodzić i nakłonić do pokojowego rozwiązania problemów w Europie.

Chamberlain odcisnął piętno na brytyjskiej polityce zagranicznej, postępując czasami wbrew radom doświadczonych dyplomatów z Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Symbolem jego nadmiernej pewności siebie może być fakt, że podczas pierwszej wizyty w Niemczech w połowie września rozmawiał z Hitlerem w pojedynkę. Jego minister spraw zagranicznych lord Halifax nawet nie towarzyszył mu w tej podróży!

fot.Bundesarchiv / CC-BY-SA 3.0 Chamberlain był najważniejszą postacią wśród zachodnich przywódców obecnych w Monachium.

Po latach utarło się, że każde trudne negocjacje prowadzi grupa dyplomatów. O wiele łatwiej wówczas rozładować krytyczną sytuację. Jednak te rozmowy toczyły się na długo przed epoką transkontynentalnej dyplomacji wahadłowej z wykorzystaniem pośredników. W sytuacji, gdy Liga Narodów okazała się mniej lub bardziej bezradna, nie istniał żaden międzynarodowy organ zdolny do interwencji.

Dominia brytyjskie pamiętały o wielkich stratach poniesionych w czasie pierwszej wojny światowej i nie miały najmniejszej ochoty uczestniczyć w kolejnej. Dlatego opowiadały się za ustępstwami. Stany Zjednoczone wciąż realizowały politykę izolacjonizmu i przyglądały się wszystkiemu z dystansu. Latem 1938 roku Roosevelt apelował o pokój, ale nie wykonał żadnych innych kroków.

Chamberlain z trudem ukrywał swoją niechęć wobec Stanów Zjednoczonych, dlatego nie przyjmował żadnej myśli o jakiejkolwiek pomocy ze strony USA. Co nie zmienia faktu, że słabość militarna Amerykanów nie pozwalała im jeszcze interweniować zbrojnie, nawet gdyby pojawiła się taka potrzeba. Dlatego po poznaniu szczegółów rozmów w Monachium Roosevelt ograniczył się zaledwie do wysłania Chamberlainowi teleksu: „Dobra robota!”. A potem, jakby zupełnie niespójnie, prezydent porównał działania Brytyjczyków do zachowania Judasza, który zdradził Jezusa.

A zatem najważniejszymi aktorami tego dramatu byli Hitler i Chamberlain. Historycznie niedopasowana para. Chamberlain był przekonany, że jest w stanie wynegocjować pokojowe rozwiązanie, ale stracił trochę rezon, gdy po powrocie z drugiej wizyty w Niemczech spotkał się ze sprzeciwem lojalnego jak dotąd Halifaksa i innych członków swojego gabinetu.

fot.domena publiczna Wracając z Monachium, Chamberlain dał się ponieść emocjom. Przecenił znaczenie zawartego układu.

Potem na krótko dał się ponieść emocjom, gdy wrócił z konferencji w Monachium. Wydawało mu się wówczas, że poprzez uzyskanie podpisu Hitlera na bezwartościowej kartce papieru przynosi Anglii „pokój dla naszych czasów”. Później żałował swojej żywiołowości i nadmiernego optymizmu, który został wywołany widokiem zachwyconych tłumów witających go w Londynie.

Wielka Brytania nie była gotowa?

Z trudem przyszło mu uświadomienie sobie, że co najwyżej odroczył wojnę, a w żadnym razie jej nie zapobiegł. Aż do śmierci (w 1940 roku) upierał się, że rozpętanie wojny w 1938 roku przyniosłoby o wiele gorsze efekty niż jej odwleczenie lub uniknięcie. Utrzymywał, że Wielka Brytania w 1938 roku nie była gotowa, aby stawić czoła Niemcom, a jego zadaniem było tylko zyskanie na czasie.

Od wielu lat toczą się dyskusje na temat tego, czy mimo ostrzeżeń dowódców wojskowych Wielka Brytania i Francja nie poradziłyby sobie lepiej, gdyby wojna wybuchła w 1938 roku, a nie rok później. Faktem jest, że dopiero w 1939 roku wydatki na zbrojenia w Wielkiej Brytanii i Francji zbliżyły się do poziomu wydatków niemieckich i dopiero w tym roku obie demokracje zaczęły planować działania na wypadek wojny.

Tymczasem jednak Niemcy skorzystały ze swojej przewagi i również dalej mocno się zbroiły, mimo że całe cztery poprzednie lata machina zbrojeniowa III Rzeszy pracowała pełną parą. A zatem w 1939 roku Niemcy byli o wiele lepiej przygotowani do walki niż w roku 1938. Wehrmacht wykorzystał przejęty czeski sprzęt wojskowy, a gospodarka czerpała korzyści z nowych źródeł surowców. W rzeczywistości w roku 1939 szala przewagi przechyliła się nieco jeszcze na stronę Niemiec.

Artykuł stanowi fragment książki Iana Kershawa „Do piekła i z powrotem. Europa 1914-1949”, wydanej nakładem wydawnictwa Znak.

Nadzieje na „wielki sojusz”

Czy dałoby się uniknąć hańbiącej klęski z Monachium? To również kwestia mocno dyskusyjna. Winston Churchill, będąc przez długi czas przeciwnikiem (ale w dużym stopniu samotnym) polityki ustępstw, w 1938 roku nawoływał szczerze do utworzenia „wielkiego sojuszu” ze Związkiem Radzieckim i krajami Europy Wschodniej w celu powstrzymania Hitlera. Później twierdził stanowczo, że wojna wcale nie musiała wybuchnąć, gdyby zastosowano politykę odstraszania, a nie ustępstw.

Partia Pracy i wiele innych grup lewicowych popierało ideę „wielkiego sojuszu”. Jednak wyraźna nieufność, a także głęboko zakorzeniona niechęć do Związku Radzieckiego, którą zdawały się uzasadniać makabryczne doniesienia o czystkach Stalina, oznaczały, że taka strategia nigdy nie zostałaby poparta przez brytyjski lub francuski rząd.

Strategia „wielkiego sojuszu” rzeczywiście byłaby chyba najlepszą metodą zniechęcenia Hitlera. To, czy udałoby się ją przekształcić w sojusz praktyczny, to już zupełnie inna sprawa. Związek Radziecki gotów był dotrzymać swoich obietnic udzielenia pomocy Czechosłowacji, gdyby Francuzi zrealizowali swoje zobowiązania traktatowe. A to było mało prawdopodobne.

fot.domena publiczna Winston Churchill (na zdjęciu z lordem Halifax) w 1938 roku nawoływał szczerze do utworzenia „wielkiego sojuszu” ze Związkiem Radzieckim i krajami Europy Wschodniej w celu powstrzymania Hitlera.

Nawet gdyby Stalin chciał wysłać swoją armię na Zachód, to Rumuni i Polacy nie pozwoliliby wojskom radzieckim przemaszerować przez ich ziemie. Rumuni zgodzili się jednak na to, aby radzieckie samoloty przeleciały nad terytorium ich kraju. Lotnictwo radzieckie było przygotowane do udzielenia pomocy Czechosłowacji, gdyby Francuzi zaangażowali się w obronę tego kraju, a częściowa mobilizacja wojsk Armii Czerwonej to potwierdzała.

Jednak Stalin w czasie całego kryzysu zachowywał daleko idącą ostrożność w oczekiwaniu na rozwój wypadków. Nie za bardzo podobała mu się wizja zaangażowania w starcie „imperialistycznych mocarstw”. Zagrożenie dla Niemiec – ze wschodu i z zachodu, zgodnie z koncepcją „wielkiego sojuszu”– nigdy się nie zmaterializowało.

Polityka odstraszania zastosowana przez „wielki sojusz” mogłaby również sprowokować oddolne działania rodzącej się nowej opozycji niemieckiej. Latem niektórzy wysocy rangą przedstawiciele korpusu oficerskiego i grupa urzędników wysokiego szczebla w Ministerstwie Spraw Zagranicznych planowali aresztowanie Hitlera, gdyby ten naprawdę zdecydował się najechać zbrojnie Czechosłowację. Podpisanie umowy monachijskiej sprawiło, że żaden ze spiskowców nie ośmielił się działać.

fot.domena publiczna Stalin w czasie kryzysu zachował daleko idącą ostrożność.

Najprawdopodobniej jakikolwiek zamach na Hitlera i tak nie doszedłby do skutku albo, nawet jeśli zostałby przeprowadzony, to pewnie by się nie udał. Jednak istniała przynajmniej taka możliwość, że gdyby Hitler – postępując wbrew radom niektórych generałów – uderzył na Czechosłowację, wciągając Niemcy w tak bardzo niechcianą wojnę na dwóch frontach, jego pozycja uległaby znacznemu osłabieniu. A może nawet zostałby obalony?

Trudno powiedzieć, czy to ostatecznie odsunęłoby wizję wybuchu wielkiej wojny, czy jej całkowicie zapobiegło. Bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że w pewnym momencie wojna, tak czy owak, okazałaby się nieunikniona. Niemniej jednak, gdyby Hitler został powstrzymany albo nawet odsunięty od władzy w 1938 roku, byłby to już inny konflikt, w zupełnie odmiennych okolicznościach. Tymczasem po układzie monachijskim droga do wojny znacznie się skróciła.

Źródło:

Powyższy tekst ukazał się pierwotnie w książce Iana Kershawa Do piekła i z powrotem. Europa 1914-1949, która została wydana nakładem Znaku.

Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, wyjaśnienia w nawiasach kwadratowych oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia częstszego podziału akapitów.

Piekło dwóch wojen światowych opisane przez wybitnego historyka:

Ian Kershaw

Do piekła i z powrotem. Europa 1914–1949

1914–1949. Najbardziej burzliwe dekady w dziejach świata.Europejska katastrofa trwająca nieprzerwanie od 1914 do 1949 roku. Czas niedający się porównać z niczym innym w historii. Dramatyczny okres zmagań narodów w dwóch wielkich wojnach. I powojenny ład, który nie spełnił niczyich oczekiwań.Wielokrotnie nagradzany brytyjski profesor łączy oryginalne podejście naukowe z trzymającą w napięciu opowieścią. Przedstawia najważniejsze postacie i wywołane przez wojnę gwałtowne wstrząsy, które dotknęły cały kontynent, zmieniając kurs europejskiej i światowej historii. Znakomicie napisane, …

Sklep	Format	Zwykła cena	Cena dla naszych czytelników
paskarz.pl		69.90 zł	47.53 zł idź do sklepu »