fot.Bernardo Bellotto/CC0 Bankierzy tacy jak Szmul Jakubowicz otrzymywali od króla pruskiego pozwolenie na nabywanie ziemi. Portret autorstwa Bernarda Bellotta.

Po upadku Rzeczpospolitej każdy z zaborców miał inne plany dotyczące zagarniętych ziem. Austriacy szybko doprowadzili Galicję do skrajnej nędzy; w zaborze rosyjskim panował marazm. W Prusach wprowadzono natomiast kapitalizm. Tylko dlaczego na przemianach skorzystali Żydzi, a nie dotychczasowi właściciele ziemscy?

Fortuny żydowskie miały swój początek w czasach stanisławowskich, jednak ich dynamiczny wzrost nastąpił dopiero po upadku Rzeczpospolitej szlacheckiej. Przyczynił się do ich powiększenia kryzys finansowy z 1793 roku. Spowodował on upadek największych banków warszawskich. Okazał się też bardzo bolesny dla magnatów i szlachty, która za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego włączyła się aktywnie w ówczesną modę inwestycyjną. Weksle stały się bezwartościowe.

Uważa się, że straty ówczesnych elit sięgnęły 250 milionów  złotych. Była to pięciokrotność rocznych wpływów podatkowych Litwy i Korony! Nic dziwnego, że zrujnowani przedstawiciele magnaterii i szlachty, właściciele ziemscy, stali się z gruntu nieufni wobec dalszego angażowania kapitału w przemysł czy operacje finansowe. Wiele ogromnych majątków po prostu upadło, niwecząc dorobek kilku pokoleń.

Koniec mody na inwestycje

Na skutek kryzysu doszło do powszechnego, niespotykanego na taką skalę w żadnym europejskim kraju wycofania się całego stanu szlacheckiego z aktywnych działań gospodarczo-finansowych. Nastąpiło wówczas przetasowanie kapitałów. To ono stało się podstawą fortun żydowskich, zbudowanych na początku XIX wieku na ziemiach polskich.

fot.Zygmunt Vogel/domena publiczna Koniunktura czasów stanisławowskich skończyła się wraz z kryzysem bankowym z 1793 roku. Na ilustracji Warszawa w ostatniej dekadzie XVIII wieku.

Trend ten utrzymał się przez całe stulecie. Szlachta i arystokracja skupiły się na rozwoju własnych majątków ziemskich. Nie wychodziły poza ograniczony stosunkami feudalnymi horyzont swojej podstawy materialnej – własności ziemskiej, która przecież w Europie już w XVIII stuleciu przestała być podstawą dobrobytu. Świadczyło to o niedojrzałości ekonomicznej i politycznej rządzącego w Rzeczpospolitej uprzywilejowanego stanu.

Sytuacja ekonomiczna na ziemiach polskich po 1793 roku, a także chaos gospodarczy i finansowy spowodowały, że na zmianach najwięcej zyskali Żydzi. Rynek nie znosi próżni. To oni przejęli finansową, handlową i przemysłową działalność prowadzoną przez magnatów i szlachciców-właścicieli ziemskich w czasach stanisławowskich. Warunki do ich bogacenia się stały się zaś jeszcze bardziej korzystne po 1795 roku, kiedy Polska zniknęła z map Europy.

Dotyczy to jednak tylko terenów zajętych przez Prusy. Na ziemiach zaboru austriackiego, w Galicji powstanie fortun żydowskich nie było możliwe, gdyż Habsburgowie nie mieli żadnej wizji rozwoju przejętych ziem polskich. Interesował ich tylko drenaż ekonomiczny nowych posiadłości. Z rozkazu Wiednia skupywano srebro i złoto, zarówno dobrą polską monetę z czasów stanisławowskich, jaki i kruszec, zastępując je bezwartościowymi papierowymi banknotami (tak zwanymi bankocetlami). Nie robiono nic, by wspomóc rozwój przemysłu. Nawet dostawy dla wojska szły z Węgier i innych krajów dziedzicznych dynastii. Bardzo ucierpiał przemysł ciężki w Zagłębiu Staropolskim.

W czasach napoleońskich ziemie zagarnięte przez Austriaków ogarnął chaos gospodarczy. Szalała na nich hiperinflacja. Galicja w szybkim tempie cofała się w rozwoju i w latach 40-tych XIX stulecia stała się jednym z najbardziej zacofanych regionów dawnej Polski. Podobnie wyglądała sytuacja na ziemiach zajętych przez Rosję, na których utrzymywał się feudalizm i panował marazm gospodarczy.

Tej pozycji nie może zabraknąć na Twojej półce. Poznaj historię Polski, widzianą z perspektywy brytyjskiego historyka.

Pruski kapitalizm

Zupełnie inną drogę przebyły ziemie zajęte przez Prusy. Hohenzollernowie doprowadzili do zniesienia feudalizmu i wprowadzili tam kapitalizm. Już sama ich armia stała się stymulatorem rozwoju gospodarczego, ponieważ wszystkie dostawy dla niej realizowali miejscowi kupcy. Budowano też garnizony. Do tego wprowadzono monopole, co poskutkowało powstaniem nowej infrastruktury magazynowej, między innymi magazynów solnych.

Prusacy postawili też na rozwój miast. Przebudowywano je, zastępując domy drewniane murowanymi. Rozwijano rzemiosło i handel, także na prowincji. Wkrótce na ziemiach polskich nastąpił boom inwestycyjny. Hohenzollernowie wspierali przy tym działalność Żydów: doceniając ich znaczenie dla rozwoju gospodarki, w 1797 roku wprowadzili tak zwany Status Generalny dla Żydów z Prus Południowych i Nowowschodnich. Zawierał on wiele korzystnych postanowień, które likwidowały dotychczasowe prawne i ekonomiczne zakazy wymierzone w tę grupę ludności. Wprowadzono między innymi swobodny obrót zbożem i ułatwiono rozwój rzemiosła żydowskiego.

Wszystkie te posunięcia wpłynęły pozytywnie na przeobrażenia kapitalistyczne na ziemiach polskich. Świadczy o tym choćby fakt, że w 1795 roku nastąpił skokowy wzrost cen na zboże. Popyt na Zachodzie był bardzo duży. Bogaci Żydzi potrafili to wykorzystać. Kupowali od szlachty zboże i zajmowali się jego transportem do Gdańska. A szlachta? Uznała, że nadszedł dla niej złoty czas. Nie zdając sobie sprawy z cyklów koniunkturalnych, właściciele ziemscy brali kredyty pod zastaw nieruchomości, a środki pieniężne przeznaczali na bieżącą konsumpcję i zabawy zamiast na modernizację gospodarstw.

Na lekkomyślności szlachty skorzystały tymczasem zarówno banki pruskie, jak i bankierzy żydowscy. Wielu znaczących Żydów, jak choćby Szmul Jakubowicz, otrzymało przywilej nabywania nieruchomości i dóbr ziemskich. I kiedy nadszedł moment załamania na rynku zboża, majątki nieświadomych skutków swoich decyzji ekonomicznych polskich właścicieli ziemskich po prostu przestawały być ich własnością.

fot.domena publiczna Polska szlachta, podobnie jak dwa wieki wcześniej, lekkomyślnie korzystała z koniunktury na zboże.

Żydowscy kupcy i rzemieślnicy bogacili się także na lukratywnych dostawach dla pruskiej armii. Berlin, chcąc doprowadzić do rozwoju gospodarczego przejętych ziem, naciskał, by dostarczane armii towary były produkowane na miejscu. Dostawy obejmowały wszystko, od żywności, poprzez paszę dla koni, mundury, buty, aż po oliwę i elementy uzbrojenia. Kontrakty otrzymywali ci najbogatsi, którzy zgromadzili majątek w czasach stanisławowskich, ale ich podwykonawcami byli najczęściej przedstawiciele tej samej narodowości, choć mniej zamożni. Zyskowny okazał się dla nich też handel suknem wielkopolskim z Rosjanami.

Okres pruski przyniósł powiększenie już istniejących fortun żydowskich. Spowodował też jednak ogólny wzrost zamożności wśród drobniejszych kupców i rzemieślników pochodzących z tej mniejszości. Przyczyniła się do tego z jednej strony likwidacja feudalizmu, wprowadzenie trwałych, stabilnych podstaw kapitalizmu przez Hohenzollernów, a z drugiej – brak konkurencji. Upadek warszawskich banków i wycofanie się polskich elit z bezpośredniego i pośredniego inwestowania otworzyły bowiem przez Żydami możliwości inwestowania w przemysł i rzemiosło. W takich warunkach ich rola na ziemiach zaboru pruskiego stopniowo wzrastała.

Bibliografia:

1. Artur Einsenbach, Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785–1870 na tle europejskim, PIW 1988.
2. Artur Eisenbach, Danuta Rzepniewska, Zadłużenia własności ziemskiej w okresie 1795–1806. Dłużnicy i wierzyciele sum bajońskich, [w:] Społeczeństwo polskie XVIII i XIX w., t. 4, red. Witold Kula, Janina Leskiewicz, PWN 1970.
3. Wiktor Kornatowski, Kryzys bankowy w Polsce 1793 roku. Upadłość Teppera, Szulca, Kabryta, Prota Potockiego, Łyszkiewicza i Heyzlera, Wydział Prawa UW 1937.
4. Rafał Wiktor Kowalczyk, Tsunami finansowe w Europie. Od zachodu do wschodu, od wschodu do zachodu, przeobrażenia w gospodarkach krajów wschodzących i upadających potęg XVIII stulecia – wieku przełomu – Francja, Holandia, Prusy, Rzeczpospolita [w:] Україна та Польща: минуле, сьогодення, перспективи, Науковий збірник, Луцьк 2012.
5. Rafał Wiktor Kowalczyk, Polityka gospodarcza i finansowa Księstwa Warszawskiego 1807–1812, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2010.
6. Ignacy Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Krajowa Agencja Wydawnicza 1937.