Produkcyjniak. Staliniści kochali ten gatunek sztuki. Łatwo zrozumieć dlaczego
fot.domena publiczna Budujemy nową kulturę – plakat propagandowy z okresu PRL (fot. domena publiczna)
„Bumelanci poprawiają się albo zostają zdemaskowani jako agenci obcego wywiadu, inteligencki inżynier odchodzi w siną dal, sabotażystów chwytają tuż nad granicą czujne władze bezpieczeństwa”. Oto stalinowski produkcyjniak w najczystszej postaci.
Produkcyjniak to charakterystyczny dla socrealizmu utwór literacki, teatralny, filmowy lub muzyczny, dzieło malarskie czy rzeźba, dotyczące szeroko rozumianej tematyki produkcyjnej.
Najbardziej znanym rodzajem produkcyjniaków były tzw. powieści produkcyjne, zwane też powieściami pracy. Ich autorzy wzorowali się na radzieckich „powieściach planu pięcioletniego”, z których pierwsza – Cement Fiodora Gładkowa – ukazała się już w 1925 roku.
„Traktory zdobędą wiosnę”. Najważniejsze produkcyjniaki
W PRL-u do pierwszych produkcyjniaków należały opublikowane w latach 1946–47 powieści Jerzego Pytlakowskiego Fundamenty i Aleksandra Jackiewicza Górnicy, a także ogłoszona w 1949 głośna powieść Jana Wilczka Nr 16 produkuje.
Dojrzałą postać polska powieść produkcyjna uzyskała w utworach Tadeusza Konwickiego Przy budowie (1950), Witolda Zalewskiego Traktory zdobędą wiosnę (1950), Aleksandra Ścibora-Rylskiego Węgiel (1950), Andrzeja Brauna Lewanty (1952) oraz Igora Newerlego Pamiątka z Celulozy (1952).
fot.Konrad Weiß, lic. CC BY-SA 3.0 Jednym z twórców produkcyjniaków był Igor Newerly (fot. Konrad Weiß, lic. CC BY-SA 3.0)
„Wrogowie klasowi są z pijakami, erotomanami i złodziejami”. Po czym poznać produkcyjniak?
Alicja Lisiecka w 1964 roku tak opisała typowe wątki „powieści pracy”:
Współzawodnictwo przemienia lekkoduchów w socjalistycznych bohaterów, wszystkie brygady zaczynają stosować metody pracy zespołowej, pozytywny bohater, zazwyczaj awansowany robotnik, organizuje zebrania i przy pomocy jednego przemówienia trafia do serc i umysłów. Sam musi uporać się tylko z własnym życiem rodzinnym, z drobnomieszczańską żoną lub kochanką.
Bumelanci poprawiają się albo zostają zdemaskowani jako agenci obcego wywiadu, inteligencki inżynier odchodzi w siną dal, sabotażystów chwytają tuż nad granicą czujne władze bezpieczeństwa.
Wrogowie klasowi są z reguły pijakami, erotomanami i złodziejami o pochodzeniu drobnomieszczańskim albo inteligenckim. (…) Uzupełniają obraz malownicze i szczegółowe opisy pracy, a także, ze szczególnym upodobaniem, zebrań (…). W stosunkach międzyludzkich panuje surowa moralność, czasem nawet bezwzględne okrucieństwo wobec zbłąkanych i winnych.
fot.domena publiczna Bumelanci byli prawdziwymi wrogami klasowymi, w których wymierzonych było wiele utworów (fot. domena publiczna)
„Brygada szlifierza Karhana”. Produkcyjniaki w filmie i na deskach teatrów
Oprócz „powieści pracy” w okresie socrealizmu powstawały także produkcyjniaki teatralne, których pierwowzorem, obok dramatów radzieckich, była wystawiana od 12 listopada 1949 w Teatrze Nowym w Łodzi sztuka Vaška Kani Brygada szlifierza Karhana.
Dużą grupę wśród produkcyjniaków stanowiły filmy fabularne i dokumentalne; pierwszym polskim filmem fabularnym zawierającym liczne wątki produkcyjne był obraz Jasne łany (grudzień 1947) w reż. Eugeniusza Cękalskiego, a do klasyki tego „gatunku” należy zaliczyć m.in. powstałe w 1954 filmy: Niedaleko Warszawy Marii Kaniewskiej oraz Trudna miłość Stanisława Różewicza.
fot.domena publiczna Bohaterowie produkcyjniaka „Brygada szlifierza Karhana”, polscy aktorzy w czeskiej sztuce. (fot. domena publiczna)
„Podaj cegłę”. Produkcyjniaki na malarskich sztalugach i w rzeźbie
W pierwszej połowie lat 50. tematyka produkcyjna zdominowała także polskie malarstwo, a wśród wielu socrealistycznych obrazów na uwagę zasługują m.in.: Przodownica Juliusza Krajewskiego, Podaj cegłę Aleksandra Kobzdeja, Brygada młodzieżowa na szybkościowcu Heleny Krajewskiej, Towarzysz Bierut wśród robotników Włodzimierza Zakrzewskiego i ZMP Eugeniusza Eibischa.
Zagadnienia produkcyjne znalazły swoje odzwierciedlenie nawet w rzeźbie, o czym mogą świadczyć chociażby monumentalne postacie przodowników pracy zdobiące (?) warszawski Pałac Kultury i Nauki, a także w muzyce, głównie w formie tzw. pieśni masowych, z których wiele poświęconych było propagowaniu kultu pracy fizycznej.
Polecana literatura:
A. Lisiecka, Pokolenie „pryszczatych”, Warszawa 1964, s. 81–82.
Źródło:
Powyższy tekst ukazał się pierwotnie jako jedno z haseł Abecadła PRL-u. Pozycja autorstwa Zdzisława Zblewskiego została opublikowana nakładem wydawnictwa Znak w 2008 roku.
Tytuł, lead, ilustracje wraz z podpisami, wytłuszczenia, podział akapitów oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst poddano podstawowej obróbce redakcyjnej.
Fascynujący obraz życia w komunistycznej Polsce
Jerzy Kochanowski
Rewolucja międzypaździernikowa. Polska 1956-1957
| Sklep | Format | Zwykła cena | Cena dla naszych czytelników |
| paskarz.pl | 59.90 zł | 29.95 zł idź do sklepu » |
Dodaj komentarz