fot.Jakub Miłek/CC BY-SA 4.0 Współczesne wyobrażenie Mieszka III Starego na podstawie rysunku Matejki.
Mieszko III Stary (ur. ok. 1122–1125, zm. 13 III 1202) – książę wielkopolski, krakowski, używał tytułu wielkiego księcia Polski lub księcia całej Polski, trzeci syn Bolesława III Krzywoustego i Salomei, córki Henryka, hrabiego Bergu.
Po śmierci ojca w 1138 roku otrzymał dzielnicę wielkopolską. W latach 1142–1146 wraz z Bolesławem IV Kędzierzawym prowadził wojnę przeciwko najstarszemu bratu, księciu zwierzchniemu Władysławowi II, który dążył do przywrócenia jedynowładztwa w Polsce. W czasie tej wojny (1146) został oblężony przez Władysława w Poznaniu, a z opresji wybawił go Bolesław Kędzierzawy i poparcie, jakie młodszym braciom udzielił arcybiskup gnieźnieński Jakub.
W 1147 roku wraz z rycerstwem wielkopolskim wziął udział w wyprawie krzyżowej, organizowanej przez księcia saskiego Henryka Lwa przeciwko Słowianom połabskim. Możliwe, że wyprawa ta była spłatą zobowiązań, jakie zaciągnął, aby zapobiec wyprawie cesarza Konrada III do Polski, lub była świadectwem realizacji jego własnej polityki, mającej na celu umocnienie wpływów polskich nad środkową Sprewą.
Po śmierci Bolesława Kędzierzawego (1173) jako senior dynastii objął tron pryncypacki w Krakowie. Tytułując się księciem całej Polski (łac. dux totius Poloniae), podjął walkę z wszelkimi próbami uszczuplenia praw monarszych przez możnych. Do tego doszedł bezwzględny fiskalizm, objawiający się m.in. kilkakrotnym w ciągu roku psuciem monety (obniżenie zawartości srebra w monecie). Wszystko to służyło umocnieniu pozycji seniora nie tylko w podległych mu dzielnicach, ale także w całej Polsce.
Odniósł także, częściowo dzięki małżeństwom swoich córek, sukcesy w polityce zagranicznej. Odnowił zwierzchnictwo Polski nad Pomorzem Zachodnim. Oparcie się w Krakowie na kadrze urzędniczej pochodzącej z Wielkopolski, stanowcze egzekwowanie swoich praw (wynikających z regale książęcego) wobec możnowładztwa doprowadziło do buntu możnych, których poparł biskup krakowski Gedko. Małopolanie do spisku wciągnęli także Bolesława I Wysokiego, Odona, najstarszego syna Mieszka, oraz Kazimierza II Sprawiedliwego.
W 1177 roku Kazimierz opanował Kraków, a wkrótce Odon wzniecił bunt w Wielkopolsce. Mieszko musiał ratować się ucieczką na Śląsk, następnie próbował bezskutecznie szukać pomocy u swego zięcia Sobiesława w Czechach oraz na dworze cesarskim. Ostatecznie schronienia udzielili mu zięciowie na Pomorzu. Stamtąd nawiązał kontakty ze swoim dawnym współpracownikiem, arcybiskupem Zdzisławem, co wraz z pomocą Pomorzan pozwoliło mu w 1181 roku wrócić do Gniezna.
Nie wyrzekł się używania tytułu księcia zwierzchniego i nadal uważał się za princepsa. Z jednej strony odbudowywał swoje wpływy poprzez poprawę stosunków z synem Odonem i próbę podporządkowania sobie Leszka mazowieckiego, z drugiej próbował stworzyć koalicję książąt przeciwko rosnącemu w siłę możnowładztwu. W latach osiemdziesiątych XII wieku prawdopodobnie przeniósł swoją siedzibę do Kalisza. Przez cały czas nie rezygnował z powrotu do Krakowa.
W 1191 roku, wykorzystując wzrost niezadowolenia części możnowładztwa małopolskiego polityką Kazimierza Sprawiedliwego wobec Rusi i Węgier, opanował Kraków i powierzył tam rządy jednemu ze swych synów. Jednak wkrótce Kazimierz odzyskał Kraków, a uwięzionego syna Mieszkowego odesłał. W 1193 i 1194 roku zmarli kolejno jego synowie: Mieszko i Odon.
W 1194 roku, po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego, Bolesław Mieszkowic (trzeci syn Mieszka Starego) opanował Kujawy, a Mieszko Stary usiłował pozyskać możnowładztwo krakowskie dla odsunięcia od władzy małoletnich synów Kazimierza Sprawiedliwego. Gdy to nie skutkowało, próbował siłą dojść swoich racji, co skończyło się w 1195 roku bitwą nad Mozgawą. Bratobójcza walka nie przyniosła rozstrzygnięcia. Mieszko odniósł rany, stracił syna Bolesława i nie czekając na posiłki śląskie, wycofał się do Wielkopolski.
fot.domena publiczna Pieczęć Mieszka III Starego.
Nie zniechęciło go to do ponowienia prób odzyskania Krakowa. Wykorzystując niepewną sytuację wdowy po Kazimierzu Sprawiedliwym, Heleny, za zwrócenie jej synom Kujaw uzyskał jej zgodą na objęcie rządów w Krakowie (1198). W roku następnym biskup krakowski Pełka i wojewoda Mikołaj usunęli Mieszka z tronu krakowskiego, lecz już w 1199 roku na podstawie ugody z nimi odzyskał ponownie władzę w Krakowie, którą utrzymał już do śmierci.
Ten ostatni pobyt na stolcu krakowskim miał już inny charakter polityczny niż poprzednie. Faktyczną władzę oddał możnym, a sam większość czasu spędzał w Kaliszu. Po jego śmierci władzę w Krakowie na kilka miesięcy objął jego syn Władysław Laskonogi.
Mieszko był dwukrotnie żonaty. Pierwsze małżeństwo zawarł ok. 1140 r. z Elżbietą, księżniczką węgierską (zm. ok. 1151–1154), drugą jego żoną była Eudoksja, córka wielkiego księcia kijowskiego Izjasława. Z małżeństw tych miał liczne potomstwo (cztery córki i pięciu synów: Odona, Stefana, Bolesława, Mieszka i Władysława Laskonogiego, który jedyny przeżył ojca).
Już współcześni nadali mu przydomek Stary (łac. Senex) i Trzeci (łac. Tertius). Pochowany został w Kaliszu, w ufundowanej przez siebie kolegiacie św. Piotra i Pawła, obok syna Mieszka. Był także fundatorem komandorii joannitów w Poznaniu w 1191 roku, uposażył powtórnie opactwo cysterskie w Lądzie (1193), skąd pochodzi zachowana patena z jego wizerunkiem dewocyjnym i napisem DVX MESICO. Z czasami jego panowania łączy się fundację Drzwi Gnieźnieńskich.
Oceny tego władcy są sprzeczne. Współczesny mu kronikarz, mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem, uważał go za tyrana, pełnego pychy, przebiegłości i chciwości, nie odmawiając mu jednak wyniosłej dostojności i siły ducha. Historiografia wskazuje na jego talenty szermierza idei nie uszczuplonej monarchicznej władzy (czego dowodem jest napis na legendach monet: król Polski), z drugiej strony na jego tragizm, że płynął pod prąd historii.
Literatura: S: Smolka, Mieszko Stary i jego wiek, Warszawa 1881 (i wznowienie z 1959).