Henryk VIII (ur. 28 VI 1491 w Greenwich – zm. 28 I 1547 w Londynie) – król Anglii i Irlandii od 1509 roku z dynastii Tudorów. Syn Henryka VII, króla Anglii, i Elżbiety, córki Edwarda IV, króla Anglii. Henryk był sześciokrotnie żonaty z: Katarzyną Aragońską, córką Ferdynanda II, króla Hiszpanii, Anną Boleyn, córką Tomasza Boleyna, Jane Seymour, córką Jana Seymoura, Anną Kliwijską, córką Jana, księcia Clèves, Katarzyną Howard, córką Edmunda Howarda, i Katarzyną Parr, córką Tomasza Parra. Z pierwszego małżeństwa miał córkę Marię, z drugiego córkę Elżbietę i z trzeciego – syna Edwarda VI.

Henryk został dziedzicem tronu w 1502 roku po śmierci swego starszego brata, Artura. Siedem lat później, po śmierci ojca, został królem Anglii. Poślubił też wtedy wdowę po bracie, Katarzynę Aragońską. Małżeństwo to było przypieczętowaniem sojuszu angielsko-hiszpańskiego, zawartego przez Henryka VII. Kontynuował politykę ojca, dążąc do osłabienia Francji na arenie europejskiej. Stał po stronie cesarza w rywalizacji francusko-habsburskiej na terenie Włoch. W 1513 roku zaatakował północną Francję, zwyciężając pod Guinegate w tzw. bitwie ostróg. Stosunki angielsko-francuskie nie uległy mimo to zbytniemu pogorszeniu, co zostało potwierdzone przez małżeństwo siostry Henryka, Marii, z królem Francji Ludwikiem XII. Ten jednak w kilka miesięcy po ślubie zmarł, a nowy i energiczny władca francuski, Franciszek I, drogą ustępstw dyplomatycznych zneutralizował wpływ Anglii na politykę Francji.

Dalekosiężnym celem kontynentalnej polityki Henryka było pozyskanie korony cesarskiej. Zabiegi zdolnego kanclerza króla, Tomasza Wolseya, nie przyniosły w tej materii efektów. W 1519 roku, po śmierci Maksymiliana I, cesarzem został Karol V, blisko spokrewniony z żoną Henryka, Katarzyną. Nowy władca imperium Habsburgów zdecydowanie wyparł Francję z Półwyspu Apenińskiego (1525) i trzymał w szachu papieża Klemensa VII. Henryk i jego kanclerz dokonali w tej sytuacji nagłego zwrotu w polityce zagranicznej Anglii, popierając Francję przeciwko Habsburgom (traktat w Moor, 1525).

Do kłopotów na arenie międzynarodowej doszły problemy wewnętrzne. Henryk, myśląc o przedłużeniu stosunkowo młodej dynastii, potrzebował następcy tronu, którego nie dała mu Katarzyna. Miał wprawdzie córkę Marię, ale wiedząc, jak niepopularne są w Anglii rządy kobiece, chciał zapewnić sobie męskiego potomka. Rozpoczął więc starania o unieważnienie małżeństwa z Katarzyną, biorąc za podstawę tradycję biblijną, zakazującą małżeństwa z wdową po bracie. Podjęte w Rzymie starania o rozwód nie przyniosły rezultatów, gdyż papież znajdował się na łasce cesarza Karola, siostrzeńca Katarzyny Aragońskiej.

Sprawa rozwodowa Henryka zbiegła się z upadkiem kanclerza Wolseya (1529) oraz wzrostem znaczenia Tomasza Cromwella, zwolennika niezależności od Rzymu. Jego ideowym sojusznikiem był późniejszy arcybiskup Canterbury Tomasz Cranmer. Sam Henryk odnosił się do zerwania z Rzymem z wielką rezerwą; posiadał przecież tytuł „obrońcy wiary”, nadany mu w 1521 roku przez papieża Leona X za ogłoszenie traktatu teologicznego przeciwko nauce Marcina Lutra.

W kwestiach doktrynalnych Henryk stał zdecydowanie na stanowisku zachowania jedności Kościoła. Jednakże Henryk jako król sprzeciwiał się wszelkiej ingerencji papieża w wewnętrzne sprawy Anglii, a za taką uważał mianowanie biskupów, możliwość odwoływania się duchownych do Rzymu od decyzji sądów królewskich oraz inne kwestie ograniczające jego władzę. Popierał go kanclerz Cromwell, który widział dodatkową korzyść majątkową z konfiskaty majątków kościelnych. Sprawa rozwodu króla była więc tylko pretekstem do podjęcia kroków do ogłoszenia schizmy. Rozwód Henryka groził także ochłodzeniem stosunków angielsko-habsburskich. Byłoby to niekorzystne dla Anglii ze względu na żywe kontakty handlowe z Niderlandami, którymi w tym czasie władał cesarz Karol V.

Zwołany przez Henryka parlament (tzw. parlament reformacji) obradował siedem lat (1529–1536), stając się jego narzędziem w konflikcie z Rzymem. Parlament ten wydał szereg aktów prawnych (137 statutów), które doprowadziły do zlikwidowania wpływów papieża na duchowieństwo angielskie, a ostatecznie do zerwania z Rzymem; tzw. Akt supremacji (1534) ustanawiał Henryka głową kościoła w Anglii. Nieliczni przeciwnicy nowego porządku, m.in. Tomasz Morus i biskup Jan Fisher, zostali straceni. Kwestie religijne stały się też w tym czasie wygodnym pretekstem do pozbywania się przeciwników politycznych. Schizma nie oznaczała jednak powstania nowej religii. Henryk był bardzo niechętny wszelkim ingerencjom w dogmaty Kościoła. Aby wstępnie uporządkować kwestie religijne, wydano najpierw dziesięć (1536), a następnie sześć (1539) artykułów wiary, regulujących podstawowe kwestie dogmatyczne. Klątwa rzucona przez papieża Pawła III na Henryka w 1538 roku nie przyniosła żadnych efektów.

Przez cały okres panowania Henryka szczególnie niebezpieczny dla Anglii był utrzymujący się od końca XIII wieku sojusz francusko-szkocki. Mimo zabiegów, podobnie jak wielu poprzednikom, Henrykowi nie udało się rozwiązać tego podwójnego porozumienia. Inna kwestia, drugiego „składnika” Brytanii – Walii została rozwiązana ostatecznie przez Henryka w 1536 roku przez jej inkorporację. Irlandia, zapomniana w czasie długich lat wojny stuletniej i wojny Dwóch Róż część władztwa królów angielskich, została przez Henryka uznana za królestwo będące pod panowaniem króla Anglii.

Henryk dbał, podobnie jak jego ojciec, o rozwój marynarki. W czasie jego panowania zbudowano ponad pięćdziesiąt okrętów, dysponujących duża siłą rażenia; rozpoczął też budowę stoczni angielskich. Trzej wielcy kanclerze Henryka wprowadzili politykę zagraniczną Anglii na arenę europejską, a wewnątrz kraju budowali silną i sprawną administrację.

Henryk był typowym władcą epoki humanizmu. Wszechstronnie wykształcony, znał literaturę, muzykę, uprawiał sport. Znana i szeroko omawiana jest jego słabość do kobiet. Podkreśla się też jego nielojalność względem współpracowników, a przede wszystkim stosunek do żon (dwie zostały ścięte za niewierność). Umierając, Henryk pozostawił rozporządzenia dotyczące sukcesji. Tron po nim miał dziedziczyć jedyny syn, Edward, a w wypadku jego bezpotomnej śmierci kolejno: Maria, Elżbieta oraz ich dzieci, a dalej potomstwo jego siostry Marii z Jakubem IV szkockim.

Literatura:

• S. Grzybowski, Henryk VIII i reformacja w Anglii, Warszawa 1969.
• A.F. Poliard, Henryk VIII, Warszawa 1979.

Autor hasła:

Maciej Michalski – doktor habilitowany, historyk mediewista, związany z Instytutem Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autor prac poświęconych m. in. historii idei, historii kobiet oraz historii kształtowania się tożsamości narodowej Słowian w XIX wieku. Współautor „Słownika władców polskich”, „Słownika władców Europy średniowiecznej” oraz „Słownika władców Europy nowożytnej i najnowszej”.

Nasze publikacje o Henryku VIII: