fot.mat. pras. Mildred. Milwaukee, Wisconsin, 1916. Źródło: German Resistance Memorial Center (Gedenkstätte Deutscher Widerstand)

Gdy w sierpniu 1939 roku amerykańska ambasada zaapelowała do swoich obywateli o opuszczenie Niemiec, mąż Mildred Harnack kupił dla niej bilet bez daty na statek do USA. Ona jednak nie wyobrażała sobie porzucenia ukochanego – oraz kraju, któremu tak wiele poświęciła. Zapłaciła za to najwyższą cenę. Adolf Hitler pragnął jej krwi. I ostatecznie dopiął swego.

Mildred urodziła się 16 września 1902 roku w Milwaukee jako czwarte dziecko Williama i Georginy Fishów. Rodzina nie należała do zamożnych, gdyż ojciec miał problemy z utrzymaniem jakiejkolwiek posady. Jednak Georginie zależało na zapewnieniu dzieciom oraz sobie lepszych warunków życia. Zachęcała więc pociechy do rozwoju oraz edukacji. Sama nauczyła się stenografii i pisania na maszynie. Pozwoliło jej to po I wojnie światowej znaleźć dobrze płatną posadę sekretarki w Waszyngtonie. Ostatecznie jej małżeństwo z Williamem się rozpadło. Ojciec Mildred zmarł w osamotnieniu, gdy dziewczyna była w liceum.

W szkole radziła sobie bardzo dobrze. Po liceum rozpoczęła studia na Uniwersytecie Jerzego Waszyngtona, jednak po roku (przez tęsknotę za rodzinnymi stronami) przeniosła się na Uniwersytet Wisconsin, gdzie studiowała nauki humanistyczne. Rozwijała również swoją pasję pisarską, pracując dla „Wisconsin State Journal” oraz „Wisconsin Literary Magazine”.

Fatalne zauroczenie

Po uzyskaniu licencjatu została na uniwersytecie. Pracowała nad kolejnym stopniem naukowym, prowadząc zajęcia w katedrze anglistyki. Tam poznała Arvina Harnacka, studenta ekonomii z Niemiec. Młodzi bardzo szybko zapałali do siebie uczuciem. Zaręczyli się w czerwcu 1926 roku, a w sierpniu byli już małżeństwem. Po ślubie para pozostała w USA jeszcze przez dwa lata. Zdobywali nową wiedzę i znajomości. W kręgu bliskich im osób znalazła się m.in. dziennikarka i aktywistka Clara Leiser oraz Margaretha Lorke, która na kartach historii zapisała się jako Greta Kuckhoff – prominentna członkini niemieckiego ruchu oporu.

fot.mat. pras. Mildred, 1923. Źródło: German Resistance Memorial Center (Gedenkstätte Deutscher Widerstand)

We wrześniu 1928 roku Arvin wrócił do Niemiec, a Mildred dołączyła do niego w czerwcu kolejnego roku. W ojczyźnie męża kontynuowała karierę najpierw na Uniwersytecie w Jenie, a potem w Giessen. Ostatecznie Harnackowie zamieszkali w Berlinie, gdzie Mildred uczyła literatury amerykańskiej na Uniwersytecie Berlińskim (jej zajęcia cieszyły się dużym zainteresowaniem wśród studentów). Sama Mildred zakochała się w tym mieście. Nic zresztą dziwnego, gdyż był to niezwykły czas w historii Niemiec. Jak pisze Rebecca Donner w książce „Podwójne życie Mildred”:

W Niemczech cenzura jest zabroniona. Po przegranej przez Niemcy pierwszej wojnie światowej radykalna grupa dwudziestu pięciu mężczyzn, w tym historyków, socjologów i teologów (wśród nich wujek Arvida Adolf von Harnack), spotkała się w małym miasteczku Weimar, aby opracować konstytucję weimarską, przyznającą zarówno mężczyznom, jak i kobietom prawo głosu w wyborach, prawo do wolności religijnej oraz prawo „do swobodnego wyrażania opinii słowem, pismem, drukiem, obrazem lub w inny sposób”. Efektem tych zapisów była eksplozja osiągnięć intelektualnych i artystycznych, obejmująca nauki ścisłe, architekturę, malarstwo, rzeźbę, muzykę, film, teatr i literaturę.

Niestety, na przełomie lat 20. i 30. wszystko zaczęło się zmieniać. W dużym stopniu przyczynił się do tego krach na giełdzie, który mocno uderzył w niemiecką gospodarkę. Był to jeden z motorów napędowych dla wzrostu popularności partii nazistowskiej.

Przebudzenie

Harnackowie stali się świadkami gwałtownych przemian, które budziły w nich przerażenie. Wraz z dojściem Hitlera do władzy ich żydowscy oraz progresywnie myślący znajomi zaczęli się spotykać z prześladowaniami. Wielu trafiło do nowo powstałych obozów koncentracyjnych. Arvin i Mildred widzieli również indoktrynacje środowisk akademickich oraz palenie książek niezgodnych z myślami nazistów. Kobieta z racji swojego pochodzenia i przekonań została zwolniona z pracy. Promowanie krytycznego myślenia nie wpisywało się w nazistowskie standardy.

fot.mat. pras. Tekst powstał m.in. w oparciu o książkę Rebekki Donner „Podwójne życie Mildred” (Znak Horyzont 2023).

Do tego dochodziła fascynacja Harnacków socjalizmem. Choć nie byli komunistami, to jednak przyglądali się Sowietom z zainteresowaniem. Ich model ekonomiczny był dla Arvina przedmiotem badań, możliwą alternatywą dla zawodzącego wówczas kapitalizmu. Małżeństwo odbyło nawet kilka wycieczek do Rosji – w celach naukowo-badawczych. Jak wielu obcokrajowcom, pokazano im wyłącznie „turystyczną” wersję komunizmu, w której m.in. kobiety korzystały z urlopów macierzyńskich, zarabiały tyle samo co mężczyźni i były edukowane w zakresie kontroli urodzeń. Prawdopodobnie w trakcie tego wyjazdu Arvin po raz pierwszy nawiązał kontakt z sowieckim wywiadem, dla którego miał później pracować.

Po powrocie do Niemiec Mildred łapała się różnych zajęć. Pisała artykuły do kobiecych magazynów, uczyła w wieczorowym liceum, dawała korepetycje z angielskiego i zajmowała się tłumaczeniem książek. Zajęcia te stały się przykrywką dla konspiracyjnej działalności.

Czytaj też: „To komunistyczna zbrodnia wymierzona w nowy rząd”. Jak pożar Reichstagu w 1933 roku wyniósł nazistów do władzy?

W konspiracji

Prócz współpracy z sowieckim wywiadem Harnackowie działali również na rzecz USA. Para utrzymywała kontakty z amerykańską ambasadą, nawiązane dzięki przyjaźni Mildred z Marthą Dodd, córką ambasadora. Wraz z upływem czasu były one coraz bardziej niebezpieczne, jednak pozwoliły Mildred na organizowanie pomocy dla Żydów próbujących uciec z ogarniętego reżimem kraju.

fot.mat. pras. Mildred i Arvid, Jena 1929. Źródło: German Resistance Memorial Center (Gedenkstätte Deutscher Widerstand)

Harnackowie cały czas szukali nowych dróg, które pozwoliłyby na osłabienie władzy Hitlera. Jedna z nich zaprowadziła ich… w szeregi nazistowskiej partii. Dzięki temu Arvin nawiązał współpracę z oficerem Luftwaffe, Harro Schulze-Boysenem, również działającym w ruchu oporu. Harnackowie stali się częścią organizacji, która na kartach historii zapisała się jako Czerwona Orkiestra. Była to niezwykle rozbudowana siatka szpiegowska podporządkowana ZSRR. Jednak nie wszyscy jej członkowie byli komunistami.

To między innymi członkowie Czerwonej Orkiestry na wiele miesięcy przed operacją „Barbarossa” informowali o planach ataku Hitlera na Rosję. W tym gronie był również Arvin, który z niedowierzaniem śledził później wydarzenia na froncie wschodnim. Nie rozumiał, dlaczego Stalin zignorował tak ważne informacje.

Czytaj też: Rudolf von Scheliha – zapomniany bohater

Krwawa zemsta

Ostatecznie działalność konspiracyjna Czerwonej Orkiestry została odkryta przez niemiecki kontrwywiad w 1942 roku. Prócz Mildred i Arvina zdemaskowano m.in. Harro Schulze-Boysena wraz z żoną oraz dawną znajomą Mildred, Gretę Kuckhoff i jej męża. Skala aktywności ugrupowania zaskoczyła samego Hitlera. Był żądny krwi i chciał, by wszyscy aresztowani zapłacili najwyższe kary.

Wobec zatrzymanych stosowano tortury, które odbijały się nie tylko na ich ciele, ale również zdrowiu psychicznym. Ich procesy były farsą prowadzącą do z góry określonego wyroku. Hitler domagał się dla wszystkich sądzonych kar śmierci. I to wykonanych w wyjątkowo okrutny sposób. Arvin zmarł, powieszony na hakach do mięsa za pomocą drutu fortepianowego. Podobny los spotkał Harro Schulze-Boysena. Mildred pierwotnie miała trafić na 6 lat do więzienia, gdyż proces wykazał, że działała pod wpływem męża. Niestety, Führer nie był zadowolony z takiego wyroku i odmówił jego podpisania. Rozprawę przeprowadzono raz jeszcze. Tym razem kobietę skazano na karę śmierci.

fot.mat. pras. Mildred w więzieniu. Źródło: Bundesarchiv

16 lutego 1943 roku Mildred została zgilotynowana. W aktach jej sprawy odnotowano, że umarła w 7 sekund po ścięciu. Jej ostatnie słowa miały brzmieć „…und ich habe Deutschland auch so geliebt” („…i ja tak kochałam Niemcy”). Była jedyną Amerykanką straconą na bezpośredni rozkaz Adolfa Hitlera. 

Bibliografia

1. Rebecca Donner, Podwójne życie Mildred. Historia kobiety, którą kazał zabić Hitler, Znak Horyzont, 2024
2. Wisconsin’s Nazi Resistance: The Mildred Fish-Harnack Story, pbs.org, 11.05.2011 / dostęp: 05.02.2024
3. Rebecca Donner Discusses WWII Resistance Hero Mildred Harnack, Museum of Jewish Heritage, youtube.com, 1.09.2021 / dostęp: 05.02.2024
4. Dave Roos, A Wisconsin Woman Led a German Resistance That Enraged Hitler, history.howstuffworks.com, 21.03.2023 / dostęp: 05.02.2024