fot.Irpen/CC BY-SA 3.0 Demonstracje podczas „Pomarańczowej Rewolucji” w Kijowie

Podczas trwającej wojny rosyjsko-ukraińskiej Kijów przez kilkadziesiąt dni heroicznie bronił się przed wrogiem. Nie była to pierwsza bitwa, którą stoczyli mieszkańcy tego miasta w swojej ponadtysiącletniej historii.

Można powiedzieć, że Kijów od stuleci stanowił łakomy kąsek dla różnego rodzaju najeźdźców. To miasto duże i bogate. Znajduje się na skrzyżowaniu szlaków handlowych. Stanowi ważny ośrodek polityczny – opanowanie Kijowa było i jest istotne nie tylko ze względów gospodarczych, ale także politycznych i psychologicznych.

Rok 1240 i Złota Orda

W chwili najazdu tatarsko-mongolskich hord Kijów był największym miastem Europy Wschodniej, zajmując powierzchnię około 375 hektarów i licząc około 40 tysięcy mieszkańców. Składał się on z dwóch części: Górnego Miasta i Podołu.

U Mongołów pomysł najazdu na Kijów pojawił się w 1223 roku, ale jego realizacja rozpoczęła się dopiero w 1239 roku. Wówczas Złota Orda zajęła Czernihów i wyruszyła w kierunku Kijowa. Uczestnicy tej wyprawy byli oczarowani pięknem tego miasta i zapragnęli go zdobyć. Wysłano emisariuszy do rządzącego Kijowem księcia Michaiła Wsiewołodowicza, który ani myślał się poddać, polecił zabić wysłanników, a sam uciekł na ziemię węgierską. Zastąpił go najpotężniejszy ruski książę, Daniła Romanowicz Halicki. Właśnie pod jego kierownictwem kijowianie bronili swoich domów.

fot.domena publiczna Podbój Rusi przez Mongołów

Mongołowie stanęli pod murami Kijowa 5 września 1240 roku. Rozpoczęło się trwające 10 tygodni i 4 dni oblężenie (według innej wersji Złota Orda opanowała miasto w ciągu kilku dni). Następnie najeźdźcy rozpoczęli decydującą walkę o, zaś największa potyczka miała miejsce tam, gdzie obecnie znajduje się Majdan Niepodległości. Kijowa bronili wszyscy mieszkający tam mężczyźni. Szacuje się, że było ich około 5000. Ustępowali Mongołom nie tylko pod względem liczebnym, ale także pod kątem wyszkolenia i uzbrojenia, mając do dyspozycji tylko włócznie i topory. W tej krwawej bitwie najeźdźcy wyrżnęli połowę mieszkańców Kijowa i zniszczyli wiele tamtejszych cerkwi.

Upadek Kijowa znacznie zmniejszył jego znaczenie w Europie Wschodniej. Długo trwało odbudowywanie miasta. Jeszcze na początku XVI wieku austriacki podróżnik Herberstein odnotował obecność zrujnowanych świątyń i klasztorów w samym mieście i w jego okolicach, jednocześnie podziwiając jego majestatyczność.

Czytaj też: Baochuany admirała He – najpotężniejsza flota w dziejach

Po kruchym lodzie

Stopniowo Kijów odbudował swoją dawną potęgę. Jego znaczenie wzrosło w XIX wieku: założono tam Uniwersytet im. św. Włodzimierza, został stolicą Kijowskiego Okręgu Wojskowego, a także mieściły się tam szkoły oficerskie. Pod koniec stulecia – zgodnie z wynikami spisu powszechnego z 1897 roku – miasto zamieszkiwało 247 723 osób, co czyniło go szóstym co do wielkości w całym Imperium (wyprzedzały go Petersburg, Moskwa, Warszawa, Odessa i Łódź). W 1908 roku liczba ta wzrosła do 450 000.

Rozwój Kijowa przerwał wybuch I wojny światowej, podczas której był on miastem tyłowym: mieściły się tam szpitale wojskowe, fabryki zbrojeniowe i magazyny amunicji. 15(2) marca do kijowian dotarła wieść o abdykacji Mikołaja II i przejęciu władzy przez Rząd Tymczasowy. Od tamtej chwili aż do 1920 roku, tj. zakończenia wojny domowej w Rosji, władza w mieście zmieniała się aż 18 razy! Kijów przejmowali biali, bolszewicy, petlurowcy… Na przełomie 1918 i 1919 roku Ukrainą rządził hetman Pawło Skoropadski. Popierali go Niemcy okupujący ukraińskie ziemie na mocy podpisanego 3 marca 1918 roku traktatu pokojowego w Brześciu. Z jednej strony stanowili oni zaporę przeciwko bolszewikom. Z drugiej, kijowianie zawdzięczali spokój dawnym wrogom. Pod koniec 1918 roku, po przegranej wojnie, Niemcy musieli wycofać się z Kijowa, któremu zaczęły zagrażać oddziały Symeona Petlury.

fot.domena publiczna Pod koniec stulecia – zgodnie z wynikami spisu powszechnego z 1897 roku – miasto zamieszkiwało 247 723 osób

Gdy wojsko petlurowskie weszło do miasta, padł na niego blady strach – wojskowi z tej formacji rozpoczęli prześladowania byłych carskich oficerów, na których czekała śmierć. Także pozostali mieszkańcy Kijowa doświadczyli rabunków, gwałtów i wielu okrucieństw. Żołnierze nocami odwiedzali mieszkania bogatszych kijowian w poszukiwaniu pieniędzy, złota i biżuterii.

Jednym ze świadków i uczestników wydarzeń był Michaił Bułhakow. Jako lekarz zgłosił się na ochotnika do armii „białych”, potem został przymusowy wcielony do bolszewickiego wojska. Opisał te wydarzenia, swój w nich udział, a także losy własnej rodziny i przyjaciół w autobiograficznej powieści „Biała gwardia”.

Czytaj też: Święta morderczyni. O Oldze Kijowskiej, która w akcie zemsty nie wahała się przelać krwi tysięcy niewinnych ludzi

Krwawiące miasto

W chwili wybuchu wojny w Kijowie mieszkało ok. 900 tysięcy osób, miasto było stolicą Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Ludowej, a 200 tysięcy walczyło na froncie. Kolejne 325-350 tysięcy ewakuowało się za Ural, wraz z najważniejszymi zakładami produkcyjnymi oraz instytucjami naukowymi miasta. Dlatego w chwili wkroczenia Niemców – 19 września 1941 roku – pozostawało tam mało zdolnych do pracy osób.

Okupanci od razu rozpoczęli politykę terroru. Na miejsce kaźni mieszkańców wybrano Babi Jar, gdzie obecnie znajduje się Centrum Pamięci Holokaustu. Choć kojarzy się z męczeństwem Żydów, ginęły tutaj także osoby innych narodowości. Pierwsza egzekucja w Babim Jarze odbyła się 27 września, jej ofiarami było 752 pacjentów pobliskiego szpitala psychiatrycznego. Na ścianach budynków i słupach pojawiły się skierowane do Żydów komunikaty. Rozkazywano w nich, by w dniu 29 września stawili się oni przy ul. Melnyka-Doktoriwskij, niedaleko cmentarza. Mieli zabrać dokumenty i rzeczy osobiste. 29 i 30 września 1941 naziści rozstrzelali w Babim Jarze 33 000 osób, głównie Żydów. Podczas trwającej 778 okupacji życie straciło tam do 200 000 osób: Romowie, komuniści, Żydzi, działacze podziemia, jeńcy wojenni, księża czy ukraińscy nacjonaliści.

fot.domena publiczna Pierwsza egzekucja w Babim Jarze odbyła się 27 września, jej ofiarami było 752 pacjentów pobliskiego szpitala psychiatrycznego

We wrześniu 1941 roku Niemcy utworzyli obóz koncentracyjny „Darnica” (za nazwą dzielnicy, w której się mieścił) dla jeńców wojennych. Od stycznia 1942 roku nosił on nazwę „Stalag 339 Kiew-Darniza”. Obóz zajmował powierzchnię około 1,5 km2 i był ogrodzony drutem kolczastym, rozpiętym na rosnących tam na wysokości 3,5-4 metrowych sosnach. Lądowali tam broniący Kijowa radzieccy wojskowi. Przez obóz przewinęło się około 300 tys. jeńców, a życie straciło 68 tysięcy z nich.

Okupanci także wywieźli w charakterze robotników przymusowych do 100 tysięcy kijowian. Kilkadziesiąt tysięcy obywateli zmarło z powodu głodu, chorób i wycieńczenia.

Gdy 6 listopada 1943 roku Armia Czerwona wyzwoliła Kijów, było to miasto wymarłe. Wybitny reżyser Ołeksander Dowżenko tak skomentował jego sytuację:

„W Kijowie praktycznie nie ma ludności. Są małe grupy ludzi biednych i potrzebujących. Nie ma dzieci, dziewczynek, chłopców. Tylko kobiety i kaleki”.

Bibliografia:

1. Грипась B., Киев и Поднепровье после нашествия орд Батыя,
2. https://day.kyiv.ua/ru/article/ukraina-incognita/kiev-i-podneprove-posle-nashestviya-ord-batyya-0 [dostęp: 19.04.2022 r.]
3.  Факты об оккупации Киева, которые мы не имеем права забывать, https://inter.ua/ua/news/fakty-ob-okkupacii-kieva-kotorye-my-ne-imeem-prava-zabyvat [dostęp: 19.04.2022 r.]
4. Hahn M. F., Kiev: a portrait, 1800-1917. New York, 1993
5. Wiernicka, Sekrety Ukrainy. Łódź, 2021
6. https://kyivtrip.com.ua [dostęp: 19.04.2022 r.]
7.  http://kiev-history.com.ua [dostęp: 19.04.2022 r.]