fot.Bundesarchiv / Rutkowski, Heinz / CC-BY-SA 3.0 Polscy chłopi w lecie 1939 roku.

Profesor Barbara Engelking w książce „Jest taki piękny słoneczny dzień. Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945” opisała wiele wstrząsających przypadków spontanicznego uczestnictwa polskich chłopów w dziele mordowania Żydów. Wiarygodność przynajmniej części tych relacji podważa jednak w krytycznej recenzji Piotr Gontarczyk z IPN.

W polemice, opublikowanej na łamach „Dziejów Najnowszych”, Gontarczyk przyjrzał się dokładnie oskarżeniom o morderstwa na Żydach, które kierowane były przeciwko Janowi Kamińskiemu i braciom Józefowi i Aleksandrowi Hryciom. Skonfrontował podane w książce Barbary Engelking informacje z przeanalizowaną przez nią bazą źródłową. Jak pisze, w pracy badaczki cała sprawa przedstawiona jest jednoznacznie:

[…] z historii opowiedzianej w książce wynika, że Jan Kamiński, Józef i Aleksander Hryć dopuścili się szeregu rabunków i dziesiątków mordów na Żydach, jednak po wojnie z bliżej nieznanych przyczyn (najpewniej proceduralnych) uniknęli sprawiedliwości.

U Barbary Engelking wina braci Hryciów i Kamińskiego nie ulega żadnej wątpliwości. Tymczasem Gontarczyk, przyglądając się aktom procesowym, uznał, że sprawa wcale nie jest przesądzona. Jak zauważa:

Protokół nie stanowi dokładnego odzwierciedlenia każdego słowa, które padło na sali sądowej, ale wynika z niego, że przebieg wydarzeń w sądzie był bardzo korzystny dla oskarżonych. Zastrzeżenia sądu wzbudziło wiele wspomnianych już, niezbyt wiarygodnych elementów zeznań żydowskich świadków, zawierających wykluczające się nawzajem informacje. Kolejne wątpliwości nasunęły ich – sprzeczne z poprzednimi, momentami teatralne i mało wiarygodne – zeznania składane na sali sądowej.

Okazuje się, że – wbrew podawanym w książce „Jest taki piękny słoneczny dzień…” informacjom – nie doszło w ogóle do rozpoznania sprawców w czasie konfrontacji. Co więcej, mimo że oskarżenie dotyczy trzech osób, z zeznań świadków wynika, iż bracia Hryć i Kamiński w czasie wojny się nie znali. Nie udało się też znaleźć zwłok trzech Żydówek, które bracia rzekomo zamordowali, a żaden z polskich świadków nie potwierdził zeznań oskarżycieli.

fot.Jarosław Kruk/CC BY-SA 4.0 Piotr Gontarczyk z IPN twierdzi, że w książce Barbary Engelking znajduje się wiele nadinterpretacji, przekłamań, a nawet – informacji nieprawdziwych.

„O zabójstwach opisywanych przez żydowskich świadków, trupach rąbanych siekierami i nożami, zwłokach pływających w Nurcu nikt z mieszkańców wsi Chojewo nigdy nie słyszał” – podkreśla ponadto Gontarczyk. Jego zdaniem akta procesowe dobitnie wykazują, że „akt oskarżenia legł w gruzach”, a nie – że braci Hryć, ewidentnie winnych, uniewinniono ze względów proceduralnych. Jak twierdzi:

Gdyby sytuacja procesowa była taka, jak pisze autorka („14 lutego 1950 r. zeznania świadków żydowskich obciążały braci Hryciów, a świadkowie polscy ich bronili”), a w pierwszej instancji sąd nawet uniewinnił oskarżonych, istniała możliwość kwestionowania jego ustaleń za pomocą apelacji, jeśli zeznania świadków oskarżenia miały istotną wartość dowodową.

Badanie aktów procesu prowadzi historyka z IPN do uznania wszelkich skierowanych przeciwko Hryciom oskarżeń za wyssane z palca. Co więcej, twierdzi, że „Barbara Engelking prawdopodobnie wiedziała, że wszystkie cytowane przez nią przez kilka stron opisy grabienia, gnębienia i mordowania za pomocą noży i siekier Żydów są fikcją literacką. Ale wyraźnie nie przyjęła tego do wiadomości”.

Trudno się wobec tego dziwić, że jego ostateczna ocena książki „Jest taki piękny słoneczny dzień” jest niezwykle krytyczna. Uważa, iż w pracy znalazło się wiele przekłamań, a nawet – informacji po prostu nieprawdziwych. Najwięcej do powiedzenia Gontarczyk ma o warsztacie autorki. Pisze z przekąsem:

(…) rzeczywista treść i wymowa zachowanego dokumentu archiwalnego ma tutaj drugorzędne znaczenie: ważniejsze wydaje się to, co na ich podstawie – wyciągając z kontekstu użyteczne fragmenty – „daje się” napisać (…).

Choć przynajmniej niektóre zarzuty stawiane przez badacza z IPN wydają się zasadne, wydaje się, że ostatnie słowo w sprawie kontrowersyjnej książki Barbary Engelking nie zostało jeszcze powiedziane. Może w kolejnych „Dziejach Najnowszych” ukaże się odpowiedź samej autorki?

Źródło:

Wiadomości ze świata nauki przygotowujemy w oparciu o publikacje naukowe z ostatnich 18 miesięcy. Sięgamy do najbardziej prestiżowych periodyków historycznych, by znaleźć i opowiedzieć naszym Czytelnikom o najciekawszych, a często przemilczanych odkryciach polskich (i nie tylko) naukowców. Dzisiejszy artykuł powstał w oparciu o:

• Piotr Gontarczyk, Czy bracia Hryć byli polskimi mordercami Żydów? Czyli uwagi na temat naukowej wiarygodności badań prof. Barbary Engelking, „Dzieje Najnowsze” nr 4/2018, s. 201-224.

Jeśli jesteś wydawcą lub autorem i chciałbyś, abyśmy sięgnęli do konkretnej publikacji – skontaktuj się z nami.